به گزارش مشرق، مسعود دهنمکی از جمله چهره‌های فعال در عرصه رسانه، فرهنگ و هنر پس از انقلاب اسلامی است که فعالیت‌های او دامنه‌ای گسترده از ژورنالیسم، تحقیق و پژوهش، مستندسازی، نویسندگی و کارگردانی را دربر می‌گیرد. او فعالیت رسانه‌ای خود را با سردبیری نشریاتی چون «شلمچه» و «جبهه» آغاز کرد؛ نشریاتی با رویکردی تند و انتقادی نسبت به مسائل سیاسی و اجتماعی زمانه خود.
پیش از این، دهنمکی مجموعه‌ای با عنوان فرهنگ‌نامه «اسارت و آزادگان» تهیه کرده بود که به‌عنوان یکی از نخستین پروژه‌های مستند با محوریت تجربه اسرای ایرانی در اردوگاه‌های رژیم بعث عراق شناخته می‌شود. در ادامه این رویکرد پژوهش‌محور، مسعود دهنمکی با بیش از یک دهه تلاش تحقیقاتی، مجموعه‌ای ۶۶ جلدی با عنوان «روزشمار و اطلس تصویری دفاع مقدس» گردآوری و تدوین کرده است.
این اثر که پس از حدود ۱۰ سال پژوهش و تحقیق انجام شده؛ مشتمل بر اسناد مکتوب، تصویری و آرشیوی مرتبط با دوران جنگ ایران و عراق بوده که با تمرکز بر منابع مطبوعاتی، تصاویر شهدا، آزادگان، وقایع روزانه، عملیات‌ها و رخدادهای مهم آن دوران تهیه شده است. موضوعات طرح‌شده در این مجموعه پیرامون دفاع مقدس، درگیری‌های داخلی و مذاکرات صلح پس از پایان جنگ است که از سال‌های ۱۳۵۸ تا ۱۳۷۰ را دربرگرفته، به وقایع پیش از جنگ، درگیری‌های داخلی کردستان تا تبادل اسرا می‌پردازد. در همین زمینه و به منظور آشنایی بیشتر با اهداف، فرایند تدوین و ویژگی‌های این اثر، گفت‌وگویی با مسعود دهنمکی انجام دادیم.
در ابتدا، معرفی کلی و مختصری از این مجموعه بفرمایید. این اثر دقیقاً شامل چه بخش‌ها و محتوایی است؟
مجموعه ۶۶ جلدی «روزشمار و اطلس تصویری دفاع مقدس» پس از حدود ۱۰ تا ۱۵ سال تحقیق و پژوهش، با استفاده از شش سرفصل گردآوری و تدوین شده است.
اولین آیتمی که در این مجموعه روزشمار دفاع مقدس ارائه شده، بازه زمانی سال ۱۳۵۸ تا ۱۳۷۰ را در بر می‌گیرد؛ به‌طوری که وقایع پیش از آغاز جنگ، درگیری‌های داخلی کردستان و دیگر مناطق، و همچنین تبادل آزادگان را پوشش می‌دهد.
آیتم بعدی، شرح اجمالی درگیری‌ها وعملیات‌های کوچک و بزرگ است که با بهره‌گیری از منابع منتشرشده، به‌صورت روزشمار در این مجموعه درج شده است.
آیتم دیگر به وقایع مربوط به اسارت در اردوگاه‌های اسرای ایرانی می‌پردازد. وقایع مهم این حوزه طی یک دوره ده‌ساله، به‌صورت روزشمار گردآوری و ارائه شده‌اند.
تصاویر و اطلاعات شهدای هر روز قسمت بعدی این مجموعه است؛ به این صورت که برای هر روز، تصاویر و اطلاعات مربوط به شهدای موجود، بر اساس منابع گردآوری‌شده، درج شده است.
در بخش دیگری از مجموعه، تصاویر و اطلاعات آزادگان و رزمندگانی که به اسارت دشمن درآمده‌اند، گنجانده شده است.
یکی دیگر از آیتم‌های این مجموعه، تصاویر صفحات اول روزنامه‌های کثیرالانتشار دوران دفاع مقدس است. این روزنامه‌ها در آن ایام، مطالب و گزارش‌هایی در خصوص دفاع مقدس منتشر کرده‌اند. همان‌طور که می‌دانیم، بسیاری از این روزنامه‌ها هنوز آرشیو خود را دیجیتال نکرده‌اند و حتی در یک مخزن متمرکز نیز گردآوری نشده‌اند. با این حال، گروه تحقیقاتی ما به‌صورت میدانی به تک‌تک روزنامه‌ها مراجعه کرده و از آرشیوهای کاغذی آن‌ها عکاسی، اسکن و ویرایش انجام داده‌اند. در نتیجه، برای هر روز از تقویم ده‌ساله دفاع مقدس، نسخه‌ای از روزنامه‌های همان روز نیز در مجموعه درج شده است.
این مجموعه در قالب ۶۶ جلد آماده شده و حدود ۶۶ هزار صفحه را شامل می‌شود. برخی از کتاب‌ها بر اساس نوع اتفاقات دفاع مقدس تنها یک بخش از حوادث را در بر می‌گیرند، در حالی که برخی دیگر، بسته به حجم وقایع، مطالب بیشتری را در خود جای داده‌اند.
هدف و انگیزه اصلی شما از گردآوری و تدوین این مجموعه چه بوده است؟
یکی از خلأهایی که همواره احساس می‌کردم، فقدان یک روزشمار ترکیبی جامع از وقایع دفاع مقدس بود؛ چرا که پژوهشگران برای تحقیقات خود ناگزیر به مراجعه به آرشیوهای متنوع و جراید گوناگون هستند. به همین منظور، حدود ۱۰ تا ۱۵ سال پیش، این کار پژوهشی را آغاز کردیم تا اطلاعات و داده‌های موجود در مورد دفاع مقدس را با استفاده از شش سرفصل گردآوری و در قالب این مجموعه ارائه کنیم.
فرآیند جمع‌آوری و مستندسازی روزنامه‌ها برای این مجموعه به چه شکل انجام شد؟
در شرایط کنونی، با توجه به نبود آرشیو دیجیتال از مطبوعات دهه ۶۰ فرآیند جمع‌آوری روزنامه‌ها برای ما سخت بود. با آن‌که برخی روزنامه‌هار حال حاضر نسخه اینترنتی دارند، اما اطلاعات مربوط به دهه ۶۰ هنوز به‌صورت دیجیتال درنیامده‌اند. در زمان گردآوری مطالب نیز این امکانات اصلاً وجود نداشت. ما با مراجعه حضوری به آرشیو روزنامه‌ها و مجلدات آن‌ها، اقدام به جمع‌آوری و عکاسی کردیم و همان اسکن‌ها را در مجموعه کتاب گنجاندیم. علاوه بر مجموعه ۶۶ جلدی، مخزنی نیز از تمام روزنامه‌هایی که درباره دفاع مقدس مطلب منتشر کرده‌اند، تهیه شده که در اختیار محققان قرار خواهد گرفت.
در فرآیند جمع‌آوری این مجموعه از روزنامه‌ها و مطبوعات خارجی نیز استفاده شده یا تمرکزتان صرفاً بر مطبوعات داخلی بوده است؟ چه معیار و ملاکی برای انتخاب روزنامه‌ها در نظر داشتید؟
تمام روزنامه‌های استفاده شده در این مجموعه، داخلی هستند و معیار اصلی‌مان انتخاب برخی روزنامه‌های مهم و کثیرالانتشار دهه ۶۰ بود.
آیا در روند گردآوری روزنامه‌ها با چالش یا محدودیت خاصی مواجه بودید؟
بله، متأسفانه برخی از روزنامه‌ها از در اختیار قرار دادن مجلدات خود امتناع می‌کردند، چرا که این مجلدات بخشی از آرشیو اصلی آن‌ها محسوب میشد. ما ناگزیر بودیم این منابع را از کتابخانه‌ها یا در برخی موارد از خودِ روزنامه‌ها تهیه کنیم. در بسیاری از موارد، امکان اسکن و عکاسی در محل نیز وجود نداشت. به هر حال، با چالش‌های متعددی روبه‌رو بودیم و این مجموعه حاصل زحمات بیش از ده سال تلاش مداوم است.
محتوای روزنامه‌هایی که در این مجموعه استفاده شده، صرفاً به وقایع میدانی و جنگی مربوط میشد یا موضوعاتی از قبیل درگیری‌های داخلی فعالیت‌های گروهک‌ها و تحولات پشت جبهه را نیز شامل می‌شود؟
موضوعات مهم مطرح‌شده در روزنامه‌ها پیرامون دفاع مقدس، شامل درگیری‌ها، مذاکرات صلح پس از پایان جنگ و نیز تبادل اسرا بوده است. هر مطلبی که ارتباطی با دفاع مقدس داشته، گردآوری شده است.
در این روزنامه ها به فعالیت‌های گروهک‌های ضدانقلاب و اقدامات تروریستی داخلی نیز پرداخته شده بود؟
بله، در خصوص فعالیت گروهک‌ها و ترورهای داخلی نیز مطالبی در روزنامه‌ها به چشم می‌خورد؛ برای مثال، عملیات‌های داخلی در کردستان، عملیات مرصاد و فعالیت‌های منافقین نیز در این مجموعه مورد استفاده قرار گرفته‌اند.
در بررسی محتوای روزنامه‌ها با مواردی از سانسور، حذف یا پنهان‌کاری اطلاعات مواجه شدید؟
برخی اطلاعات ممکن است در قالب تلکس‌های خبری یا گزارش‌های داخلی خبرگزاری‌ها وجود داشته باشد که ما در این پروژه از آن‌ها استفاده نکرده‌ایم. تمرکز ما بر بهره‌برداری از منابع آشکار، رسمی و قابل دسترس بوده است؛ بنابراین اگر موردی از سانسور یا پنهان‌کاری در رسانه‌ها وجود داشته باشد، ما آن را در این مجموعه لحاظ نکرده‌ایم، چراکه هدف، صرفاً مستندسازی بر پایه منابع منتشرشده و موجود بوده است.
بنابراین ماهیت پژوهش و نگاه شما به روزنامه‌ها صرفاً مستند و توصیفی بوده. رویکرد تحلیلی یا ارزیابی شخصی در محتوای روزنامه‌ها صورت نگرفته است؟
خیر، ما صرفاً راوی اسناد بودیم. هیچ‌گونه تحلیل یا نقدی در این مجموعه ارائه نشده است و ما هیچ ارزیابی خاصی از محتوای روزنامه‌ها انجام ندادیم و تنها روزنامه‌های کثیرالانتشار مربوط به دفاع مقدس را در مجموعه گنجاندیم.
با توجه به مطالعه شما از روزنامه‌های آن دوران، به نظر شما محدودیت‌ها یا موانعی در مسیر انتشار مطالب وجود داشته است؟
در آن دوران، چون ما خود از رزمندگان بودیم و در حرفه روزنامه‌نگاری فعالیتی نداشتیم، درک دقیقی از محدودیت‌های انتشار روزنامه‌ها نداشتیم. با این حال، اطلاعات منتشرشده در همان روزنامه‌ها گاهی در تقویم‌های رسمی دفاع مقدس نیامده‌اند. بنابراین اگر این مطالب به‌صورت دقیق و تخصصی مورد مطالعه قرار گیرند، می‌توانند حاوی نکات و حواشی مهمی باشد که تاکنون در تقویم‌ها ثبت نشده‌اند.
روزنامه‌هایی که در این مجموعه استفاده شده، چه بازه زمانی‌ای را پوشش می‌دهند؟
این مجموعه بازه زمانی سال ۱۳۵۸ تا ۱۳۷۰ را در بر می‌گیرد. سال ۱۳۵۸ به‌دلیل وقوع درگیری‌های مرزی و منازعات با گروهک‌های ضدانقلاب در مناطق مرزی همچون کردستان، و سال ۱۳۷۰ به‌دلیل پایان تبادل اسرا و مذاکرات صلح که به‌نوعی با دفاع مقدس مرتبط بودند، به‌عنوان نقاط آغاز و پایان این بازه انتخاب شده‌اند.
در پایان، رونمایی رسمی از این مجموعه در چه زمانی و طی چه برنامه‌ای انجام خواهد شد؟
این مجموعه مجوز انتشار دریافت کرده و در حال چاپ و صحافی برای ارسال به کتابخانه‌های مرجع کشور است. همچنین اگر ناشری بتواند انتشار این مجموعه را در شمارگان وسیع‌تری تقبل کند، مذاکرات لازم در حال انجام است تا ان‌شاءالله در هفته دفاع مقدس، از این مجموعه ۶۶ جلدی روزشمار و اطلس تصویری دفاع مقدس رونمایی شود.
*ایبنا
