در عصر انفجار اطلاعات، کاربران با سیلی از خبرها و محتواهای آنلاین مواجه‌اند که قدرت تشخیص، انتخاب و ارزیابی درست را برای بسیاری از آنان دشوار کرده است. در چنین فضایی دیدگاه‌ها و باورهای افراد به‌سرعت می‌تواند دستخوش تغییر شود، چراکه هر لحظه در معرض اطلاعاتی قرار می‌گیرند که راستی‌آزمایی نشده‌اند. در نتیجه توانایی ارزیابی اعتبار خبرها به یکی از مهارت‌های حیاتی در جامعه اطلاعاتی امروز تبدیل شده است.
در این میان یکی از مسائل جدی و آسیب‌زای ناشی از گسترش شبکه‌های اجتماعی، رشد و گسترش سریع شایعات و اخبار کذب است. کارشناسان از این پدیده به‌عنوان یکی از تهدیدهای جدی علیه امنیت روانی و اجتماعی جامعه یاد می‌کنند. بنابراین شناخت عوامل مؤثر بر باورپذیری اطلاعات نادرست و بررسی نقش تفکر انتقادی کاربران در مقابله با اخبار جعلی به ضرورتی انکارناپذیر بدل شده است.
با وجود پژوهش‌های متعدد در حوزه خبرهای جعلی و توسعه ابزارهای کشف آنها، تعداد کمی از این مطالعات به استفاده از سواد اطلاعاتی به‌عنوان راهکاری برای تقویت نگاه انتقادی کاربران نسبت به اخبار آنلاین پرداخته‌اند. از همین‌رو، پژوهش «اخبار جعلی در ایران: یک پژوهش مرکب» که توسط «کیوان مافی، احسان شاه‌قاسمی و شاهو صبار» انجام شده، با هدف پرداختن به این مسأله صورت گرفته است. این پژوهش نشان می‌دهد که نویسندگان اخبار جعلی، غالباً با اهداف سیاسی یا شخصی دست به تولید و انتشار اطلاعات نادرست می‌زنند و تلاش می‌کنند از این طریق، به تخریب دیگران یا تقویت جریان مورد حمایت خود بپردازند. در ادامه مروری اجمالی بر یافته‌های این پژوهش خواهیم داشت.
خبر جعلی چیست و چگونه منتشر می‌شود؟
نویسندگان مقاله معتقدند که با وجود مزایایی که شبکه‌های اجتماعی ارائه می‌دهند، کیفیت اخبار در این فضا پایین‌تر از سازمان‌های رسانه‌ای حرفه‌ای و سنتی است. با این حال به دلیل ارزان‌تر بودن و سرعت بالاتر انتشار، اخبار آنلاین غالباً از طریق این شبکه‌ها منتشر می‌شود. شبکه‌های بزرگ اجتماعی حجم بالایی از اخبار جعلی را منتشر می‌کنند؛ اخباری که عمداً اطلاعات غلط را به‌صورت آنلاین و با اهدافی چون منافع مالی یا سیاسی در اختیار کاربران قرار می‌دهند.
با وجود مزایایی که شبکه‌های اجتماعی ارائه می‌دهند، کیفیت اخبار در این فضا پایین‌تر از سازمان‌های رسانه‌ای حرفه‌ای و سنتی است.
در این مقاله آمده است: خبر جعلی به‌عنوان اطلاعات نادرستی تعریف می‌شود که به‌صورت عمدی و با هدف گمراه کردن مخاطب تولید شده است. طبق تعریف واژه‌نامه کالینز، این نوع اخبار شامل اطلاعات ساختگی و به‌ظاهر محرمانه‌ای است که تحت عنوان گزارش‌های خبری منتشر می‌شود. به عبارت دیگر، خبر جعلی اطلاعاتی نادرست و گاه حساس است که به شکلی واقع‌نما ارائه و از طریق اینترنت به‌سرعت پخش می‌شود. به‌طور کلی، این اصطلاح برای توصیف روایت‌های نادرست در رسانه‌های اجتماعی به کار می‌رود و غالباً با اهداف مالی، سیاسی یا ایدئولوژیک منتشر می‌شود.
پژوهش‌ها نشان داده‌اند که برخی شبکه‌های خبری قادرند مخاطبان خود را حتی اگر در کشورهای دیگر باشند، تحت تأثیر قرار داده و باورهای آنان را نسبت به مسائل گوناگون تغییر دهند. این شبکه‌ها حتی در شرایط بحرانی، توانایی تنظیم نظام باور مخاطبان را در راستای اهداف خود دارند. چنین اقداماتی این رسانه‌ها را به منابعی تأثیرگذار تبدیل می‌کند که می‌توانند ادراک عمومی را تغییر داده و زمینه پذیرش خبر جعلی را فراهم کنند.
همچنین پژوهش‌های دیگر حاکی از آن است که علاوه بر سطح آگاهی و توانایی تحلیل، عواملی چون شفافیت اطلاعات، جریان آزاد داده‌ها و میزان همخوانی محتوا با ارزش‌های دینی و ملی نیز بر باورپذیری اخبار تأثیرگذارند. این یافته‌ها نقش حیاتی نظام آموزشی و رسانه‌ها را در ارتقاء سواد رسانه‌ای برجسته می‌کنند.
سواد رسانه‌ای چیست و روش‌های تشخیص اخبار جعلی کدامند؟
نویسندگان این مقاله بر این باورند که سواد رسانه‌ای نه‌تنها یک مهارت خاص، بلکه شایستگی‌ای در حال تکامل است که برای تضمین امنیت و توانمندی کودکان حیاتی است. کودکان با بهره‌گیری از سواد رسانه‌ای می‌توانند پیام‌های رسانه‌ای را تحلیل کرده، از آسیب‌های فضای دیجیتال در امان مانده و مسئولانه‌تر با پلتفرم‌های آنلاین تعامل داشته باشند. البته این موضوع تنها به کودکان و نوجوانان محدود نمی‌شود، افراد سالمند نیز به دلیل آگاهی پایین‌تر از فضای دیجیتال، ممکن است به‌راحتی در معرض اخبار جعلی قرار گیرند.
تحقیقات نشان داده‌اند که آموزش سواد رسانه‌ای به سالمندان می‌تواند آنان را تا حد زیادی در برابر اخبار نادرست محافظت کند. به‌بیان دیگر، آموزش فناوری اطلاعات با محوریت سواد رسانه‌ای، می‌تواند مهارت‌های دیجیتال و مشارکت اجتماعی را در میان این قشر افزایش دهد. همچنین، سواد رسانه‌ای مهارت‌های تفکر انتقادی لازم برای بررسی اعتبار منابع، شناسایی سوگیری‌ها و تشخیص اطلاعات واقعی از نظرات یا دروغ‌ها را فراهم می‌کند. در مجموع، این بررسی‌ها حاکی از آن‌اند که سواد رسانه‌ای نه‌تنها برای مقابله با اطلاعات نادرست بلکه برای ساخت جامعه‌ای آگاه‌تر و مقاوم‌تر در برابر پیامدهای منفی فضای دیجیتال، ضرورتی اساسی است.
در یکی از تحقیقات بررسی‌شده در مقاله، روش‌های مختلفی برای تشخیص اخبار جعلی معرفی شده‌اند؛ از جمله بررسی منبع خبر، هویت کاربری منتشرکننده، شیوه ارائه و حتی تصویر الحاقی به خبر. تحقیقات دیگر نشان می‌دهند که نوع رسانه و میزان استفاده از آن تأثیری تعیین‌کننده بر باورپذیری افراد دارد. درحالی‌که متغیرهایی مانند وضعیت اقتصادی و سطح تحصیلات تأثیر نسبی داشته‌اند، جنسیت تأثیر معناداری در این زمینه نداشته است.
در بخشی دیگر از این پژوهش آمده است که جوامعی مانند ایران، به‌دلیل تجربه‌های تاریخی، در معرض نوعی خودادراکی شرق‌شناسانه قرار دارند که می‌تواند بر نحوه دریافت و پذیرش اخبار تأثیر بگذارد. این خودادراکی که در آن جامعه خود را از منظر گفتمان غربی ارزیابی می‌کند، می‌تواند پذیرش اخبار جعلی را، به‌ویژه آن‌هایی که با روایت‌های قالبی غرب درباره جوامع شرقی همسو هستند، تسهیل کند. این زمینه ذهنی، اعتماد به رسانه‌های داخلی را نیز تحت تأثیر قرار داده و فرآیند تشخیص اخبار واقعی از جعلی را دشوارتر می‌سازد.
معیارهای تعیین‌کننده نگرش افراد نسبت به اخبار چیست؟
در پژوهش حاضر آمده است: یکی از معیارهای تعیین‌کننده نگرش افراد نسبت به اخبار و منابع آگاهی در جامعه، وضعیت مالی آنان است. معمولاً افرادی که از وضعیت مالی بهتری برخوردارند، دسترسی به منابع خبری متنوع‌تر و قابل اعتمادتر دارند و به همین دلیل احتمال بیشتری وجود دارد که اخبار را با دقت و نگاهی انتقادی‌تر بررسی کنند. در مقابل افراد با وضعیت مالی پایین‌تر به دلیل محدودیت‌های اقتصادی، بیشتر به منابع خبری ارزان یا رایگان مانند شبکه‌های اجتماعی وابسته‌اند که این منابع اغلب مستعد انتشار اخبار جعلی یا جهت‌دار هستند. بنابراین، افراد با وضعیت مالی ضعیف‌تر ممکن است نسبت به اخبار جعلی حساس‌تر بوده و نگرش متفاوتی نسبت به صحت و دقت اخبار داشته باشند. نابرابری‌های اقتصادی می‌تواند بر سطح اعتماد به رسانه‌ها و توانایی تفکیک بین اخبار معتبر و جعلی تاثیرگذار باشد.
همچنین، تحصیلات نقش مهمی در شکل‌دهی نگرش افراد نسبت به اخبار و توانایی تحلیل اطلاعات ایفا می‌کند. معمولاً افراد با تحصیلات بالاتر از سواد رسانه‌ای بیشتری برخوردارند؛ به این معنا که توانایی بالاتری در ارزیابی و تشخیص اخبار معتبر از جعلی دارند. این گروه به منابع خبری معتبرتر دسترسی دارند و با بهره‌گیری از مهارت‌های تحلیل انتقادی، کمتر تحت تأثیر اخبار نادرست و جهت‌دار قرار می‌گیرند. در مقابل، افراد با تحصیلات کمتر ممکن است به منابع خبری با کیفیت پایین‌تر، از جمله شبکه‌های اجتماعی تکیه کنند و به دلیل فقدان مهارت‌های تحلیلی کافی، بیشتر در معرض اخبار جعلی و نادرست باشند. جامعه‌شناسان معتقدند که تحصیلات بالاتر به افراد کمک می‌کند تا با دیدی انتقادی‌تر به اخبار نگاه کنند و به منابع معتبرتر اعتماد بیشتری داشته باشند.
چه کسانی از اخبار جعلی نگران‌اند؟
یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد که روزنامه‌نگاران و فعالان فضای مجازی نسبت به قانون‌گذاری دولت در زمینه مقابله با اخبار جعلی بدبین هستند. آنها معتقدند که این قوانین ممکن است آزادی بیان و استقلال مطبوعات را تهدید کند. نگرانی اصلی آنها این است که دولت‌ها ممکن است از قوانین و مقررات مقابله با اخبار جعلی به عنوان ابزاری برای کنترل بیشتر رسانه‌ها و سرکوب صدای مخالف استفاده کنند. علاوه‌براین، تعریف مبهم از اخبار جعلی می‌تواند به سوءاستفاده دولت‌ها منجر شده و گزارش‌دهی منتقدانه را محدود سازد.
همچنین، یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد که میزان انتشار اخبار جعلی در شبکه‌های اجتماعی خارجی مانند اینستاگرام و توییتر حتی بیشتر از رسانه‌های فارسی‌زبان است. این امر احتمالاً ناشی از سرعت و گستره وسیع انتشار محتوا در شبکه‌های اجتماعی و همچنین الگوریتم‌های این پلتفرم‌ها است که اخبار، از جمله اخبار جعلی، را به سرعت در میان کاربران گسترش می‌دهد.
زمانی که افراد با اخبار نادرست مواجهه می‌شوند و آنها را به عنوان واقعیت می‌پذیرند، اعتمادشان به رسانه‌ها، نهادهای دولتی و حتی به یکدیگر کاهش می‌یابد.
نتیجه‌گیری
نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که اخبار جعلی پیامدهای گسترده و مخربی برای جامعه به همراه دارند و می‌توانند ابعاد مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی را تحت تأثیر قرار دهند. یکی از مهم‌ترین آثار این پدیده، تضعیف اعتماد عمومی است. زمانی که افراد با اخبار نادرست مواجهه می‌شوند و آنها را به عنوان واقعیت می‌پذیرند، اعتمادشان به رسانه‌ها، نهادهای دولتی و حتی به یکدیگر کاهش می‌یابد. کاهش اعتماد عمومی می‌تواند پیوندهای اجتماعی را سست کرده و شکاف‌هایی عمیق در ساختار جامعه ایجاد کند. افزون بر آن، اخبار جعلی قادرند نظام‌های سیاسی و انتخاباتی را نیز تحت تأثیر قرار دهند. در جریان انتخابات، انتشار این‌گونه اخبار می‌تواند نگرش و تصمیم رأی‌دهندگان را به‌گونه‌ای نادرست هدایت کرده و نتایج انتخاباتی را دستخوش تغییر سازد. از سوی دیگر، اخبار جعلی بستر گسترش خشونت و تعارض‌های اجتماعی را فراهم می‌کنند. انتشار اطلاعات نادرست درباره افراد یا گروه‌های خاص، می‌تواند منجر به بروز خشونت‌های روانی و فیزیکی شود. با این حال، برون‌رفت از این وضعیت مستلزم اتخاذ راهکارهایی کارآمد برای مقابله با اخبار جعلی است.
بر پایه یافته‌های این تحقیق، می‌توان دریافت که آگاه‌سازی عمومی درباره روش‌های تشخیص اخبار معتبر از جعلی، راهی مؤثر برای پیشگیری از تأثیرات منفی این اخبار به شمار می‌آید. ارتقای سواد رسانه‌ای در این میان، اهمیتی حیاتی دارد. این مهارت نه‌تنها افراد را در برابر اخبار جعلی بلکه در برابر روایت‌های تحریف‌شده‌ای که اغلب در قالب محتوای بصری و گرافیکی منتشر می‌شوند، ایمن می‌سازد؛ روایت‌هایی که می‌توانند با فریب مخاطب، او را به رفتارهای پرخطر سوق دهند. بنابراین، تقویت سواد رسانه‌ای صرفاً یک راهکار مقابله‌ای نیست بلکه ضرورتی بنیادین برای حفظ امنیت روانی، اجتماعی و حتی جان انسان‌ها محسوب می‌شود.
نتایج این پژوهش، ضمن تأکید بر اهمیت شناخت اخبار جعلی، به تأثیرات وسیع آنها بر جوامع مختلف پرداخته است. یافته‌های این پیمایش نشان می‌دهد روزنامه‌نگاران و فعالان شبکه‌های اجتماعی در ایران نسبت به پیامدهای اخبار جعلی نگرانی‌های جدی دارند. بخش قابل‌توجهی از این افراد به نقش مخرب چنین اخباری در تضعیف اعتماد عمومی، تشدید ناامیدی و گسترش خشونت اشاره کرده‌اند. با این حال، نگرش غالب میان این افراد نسبت به تنظیم‌گری دولتی در حوزه مقابله با اخبار جعلی، منفی است.
براساس تحلیل داده‌های کمی و کیفی این پژوهش، متغیرهایی نظیر وضعیت مالی، میزان تحصیلات و جنسیت بر نگرش افراد نسبت به اخبار جعلی و توانایی‌شان در تشخیص اطلاعات صحیح از نادرست اثرگذار است. افرادی با تحصیلات بالاتر یا وضعیت اقتصادی بهتر معمولاً از سطح سواد رسانه‌ای بالاتری برخوردارند و قادرند اخبار جعلی را آسان‌تر شناسایی کنند. این یافته‌ها اهمیت سرمایه‌گذاری در آموزش و ارتقای سواد رسانه‌ای را دوچندان می‌سازد؛ چراکه موجب می‌شود شهروندان با نگاهی نقادانه‌تر به اطلاعات بنگرند و دچار فریب نشوند.
مصاحبه‌های انجام‌شده با صاحب‌نظران نیز مؤید آن است که مقابله مؤثر با اخبار جعلی نیازمند یک استراتژی جامع است؛ استراتژی که هم اقدامات نظارتی دولت در تنظیم‌گری پلتفرم‌های دیجیتال را در بر گیرد و هم به آموزش عمومی و حمایت از نهادهای رسانه‌ای مستقل بپردازد. اجرای سیاست‌های شفاف و اثربخش در این حوزه، همراه با همکاری‌های بین‌المللی و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، می‌تواند تأثیر قابل‌توجهی در کاهش آثار منفی اخبار جعلی در ایران و سایر جوامع داشته باشد.
در مجموع، این تحقیق نشان می‌دهد که اخبار جعلی نه‌فقط تهدیدی برای رسانه‌های سنتی و دیجیتال محسوب می‌شوند بلکه به‌طور مستقیم بر اعتماد عمومی، پایداری اجتماعی و سلامت روانی جامعه اثر منفی دارند. برای مقابله با این چالش، نیازمند رویکردی چندلایه هستیم که هم به توانمندسازی مخاطبان در تشخیص اطلاعات صحیح یاری رساند و هم رسانه‌ها و نهادهای دولتی را به رعایت اصول شفافیت، دقت و مسئولیت‌پذیری ترغیب کند.
منبع
کیوان مافی، احسان شاه‌قاسمی و شاهو صبار، اخبار جعلی در ایران: یک پژوهش مرکب، فصلنامه علمی، جامعه، فرهنگ و رسانه، سال سیزدهم، شماره ۵۲، پاییز ۱۴۰۳.
