به گزارش خبرنگار سیاست خارجی ایرنا، مذاکرات غیرمستقیم جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده آمریکا از نیمه فرودین ماه ۱۴۰۴ تا به امروز در پنج ایستگاه توقف داشته است. از مسقط تا رم، بدر بوسعیدی، وزیر خارجه سلطنت عمان تلاش کرده تا با رد و بدل پیام های شفاهی و مکتوب میان سیدعباس عراقچی، وزیر خارجه ایران و استیو ویتکاف، نماینده ویژه رئیس جمهور آمریکا در امور غرب آسیا، دو طرف را در یک «مسیر واحد» با هدف رسیدن به ایستگاه پایانی حصول توافقی جدید قرار دهد. هدفی که تاکنون محقق نشده اما نه تهران و واشنگتن و نه واسطه عمانی از رسیدن به آن ناامید نیستند.
پنج دور گفت‌وگو در جستجوی «چارچوب واحد مذاکراتی»
شاید امروز مهم ترین پرسش نزد افکار عمومی این باشد که ایران و آمریکا در پنج دور مذاکره غیر مستقیم آنهم در سطح قابل توجه وزیر خارجه و رئیس هیات مذاکره کننده آمریکا در پرونده های مهم جنگ غزه و اوکراین چه گفته و چه شنیدند که هنوز به سختی می توان از رسیدن تهران و واشنگتن به یک «چارچوب واحد مذاکراتی» سخن گفت.
براساس آنچه از پشت درهای بسته امارت شخصی بدر بوسعیدی در مسقط و رزیدانس سفیر عمان در رم به رسانه ها درز پیدا کرده، می‌توان گفت که مفیدترین و جدی ترین دور مذاکرات غیرمستقیم میان ایران و ایالات متحده، دور سوم این گفت و گوها بود که در این دور طرف ایرانی با توجه به مشخص بودن دستور کار مذاکرات پیرامون حوزه هسته ای و با در نظرداشت ضرورت پرهیز از اتلاف وقت و متمرکز شدن هر چه سریع تر بر چارچوب مذاکراتی، مطالب مکتوبی را در حدود دو تا سه صفحه در اختیار هیئت آمریکایی قرار داد. هیات آمریکایی نیز در فاصله دور سوم تا چهارم و همزمان با دور چهارم، نگاه و رویکرد خود نسبت به متن ایران را از طریق واسطه ها به اطلاع هیات ایرانی رساند.
فاصله فاحش تهران و واشنگتن تا جزئیات توافق نهایی
آنچه که در متن نوشته شده توسط ایران گنجانده شده بود، پاسخ به این پرسش بود که «اصول یک توافق چه خواهد بود». طبیعتا با توجه به حجم اختلاف و البته دیوار بلند بی اعتمادی میان تهران و واشنگتن، این چارچوب به هیچ وجه وارد جزئیات نشده بود. طرف ایرانی و البته واسطه عمانی معتقد بودند که ایران و ایالات متحده ابتدا باید بر اساس یک چهارچوب به توافق کلی دست پیدا کنند و سپس چارچوب فوق را بسط داده و به جزئیات بپردازند.
پیام های مکتوب و شفاهی که در ادوار مذاکراتی گذشته میان ایران و ایالات متحده با وساطت عمان رد و بدل شده سه حوزه «تعهدات هسته ای ایران» در چارچوب هدف نهایی اعتمادسازی پیرامون صلح آمیز بودن برنامه هسته‌ای، «تعهدات آمریکا» در حوزه رفع موثر تحریم و «اقدام های حاشیه ای» که می تواند به تثبیت توافق کمک کند را شامل شده است.
به طور کلی می توان گفت که در دور سوم، دو طرف از حرفهای شفاهی گذشته و وارد فاز رد و بدل پیام مکتوب شدند. در پایان دور سوم بود که هیات های ایرانی و آمریکایی تاکید کردند که با توجه به روند پیشروی گفت و گوها اکنون می توان از ورود مذاکرات به بحث های جزئی تر و فعال شدن هیات های کارشناسی سخن گفت.
عقبگرد ویتکاف در دور چهارم مذاکرات
اکنون سوال مهم‌تر این است که با بازگشت هیات آمریکایی از دور سوم مذاکرات چه اتفاقی رخ داد که شاهد تغییراتی در زمان برگزاری دور چهارم و البته عقب نشینی استیو ویتکاف از توافق اولیه درباره پذیرش اصل غنی سازی در داخل خاک ایران بودیم؟
نکته کلیدی در پاسخ به این پرسش در این نکته نهفته است که «در فاصله دور سوم تا چهارم مذاکرات، فاصله موضع گیری های متناقض مقام های امریکایی درباره توافق مطلوب واشنگتن هم کم و کمتر شد.» استیو ویتکاف به عنوان رئیس هیات مذاکره کننده آمریکا با ایران در چند موضع گیری و مصاحبه متناوب اعلام کرد که واشنگتن با غنی‌سازی در داخل خاک ایران کنار نخواهد آمد. این موضع گیری علنی که از سوی مقام های ایرانی به مذاکره در ملاعام تعبیر و همزمان تقبیح شد عملا دور چهارم مذاکرات را از مسیر تعیین شده در دور سوم منحرف کرد.
در شرایطی که قرار بود هیات های مذاکره کننده ایران و آمریکا از دور چهارم به بعد در مسیر ترسیم خطوط یک توافق کلی قرار بگیرند اما عقبگرد ویتکاف و زیر سوال بردن اصل غنی سازی در ایران عملا منجر به تبدیل این پرونده به موضوع اصلی رایزنی‌ها در دور چهارم و پنچم مذاکرات در مسقط و رم شد.در آغاز دور چهارم، هیات ایرانی در دیدار اولیه با بدر بوسعیدی که محور آن عمدتا گفت و گو درباره ترتیبات اجرایی مذاکرات است سوژه بحث را تغییر داده و مراتب انتقاد و اعتراض تهران به مواضع متناقض و زیگزاکی که از طرف هیئت آمریکایی اتخاذ شده بود را به بدر بوسعیدی ابلاغ کرد.
پاسخ استیو ویتکاف به انتقاد عباس عراقچی مبنی بر اینکه «عدم ثبات طرف مقابل می‌تواند روند مذاکرات را مختل کند» این بود که واشنگتن در مسیر رسیدن به توافق بسیار جدی است و دونالد ترامپ همانطور که در نامه به مقام های ایرانی تاکید کرده به دنبال حل و فصل اختلاف با تهران از مسیر دیپلماسی است.
با این وجود، تلاش ویتکاف برای اطمینان خاطر دادن به واسطه عمانی درباره جدیت آمریکا و حتی پاس دادن توپ به میدان منازعه‌های داخلی در واشنگتن و اشاره به وجود مخالفانی سرسخت برای هرگونه توافق با تهران، به نقطه پایانی برای مواضع متناقض آمریکا تبدیل نشد.
جدال ایران و آمریکا بر سرخط قرمز قطعی تهران
پس از اعتراض های مقدماتی ایران در دور چهارم، پرونده اصلی روی میز دو طرف، بحث تداوم یا توقف غنی سازی در ایران بود. امروز با توجه به سیر تحولات گذشته در دو هفته اخیر می‌توان گفت که رئیس هیات مذاکره کننده آمریکایی، سنجش شانس آمریکا برای توقف غنی سازی در ایران و تفاخر به دستاوردی فراتر از «برجام باراک اوباما» را از پایان دور سوم در فضای رسانه‌ای و عمومی و از ابتدای دور چهارم در پشت میز مذاکره آغاز کرد.
هرچند که جمهوری اسلامی ایران منتقد روند بیان مواضع مذاکراتی در ملاعام و به اصطلاح مذاکره در رسانه است اما در این موضوع خاص رویکرد ایران چه در فضای رسانه ای و چه در پشت میز مذاکره واحد و متمرکز بر یک جمله است: «ایران به عنوان عضو معاهده منع تکثیر تسلیحات هسته‌ای، حق برخورداری از انرژی صلح آمیز هسته ای به شمول غنی سازی در داخل را دارد و این خط قرمزی است که قابل عدول نیست.»
در شرایطی که قرار بود هیات های مذاکره کننده ایران و آمریکا از دور چهارم به بعد در مسیر ترسیم خطوط یک توافق کلی قرار بگیرند اما عقبگرد ویتکاف و زیر سوال بردن اصل غنی سازی در ایران عملا منجر به تبدیل این پرونده به موضوع اصلی رایزنی‌ها در دور چهارم و پنچم مذاکرات در مسقط و رم شد.
پنجمین دور از مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا در رم از نظر طول زمانی مذاکرات، کوتاه مدت تر از ادوار گذشته بود و البته به نظر می رسد که باز هم اصل غنی سازی در خاک ایران همچنان گره اصلی در این دور بوده است.
نگاهی به کلیدواژه های مقام‌های ایرانی، آمریکایی و عمانی پس از پنجمین دور رایزنی‌ها نشان از سختی مسیری دارد که تهران و واشنگتن پیش روی خود دارند. در حالی که «اسماعیل بقائی» سخنگوی وزارت خارجه معتقد بود که مذاکرات در فضایی آرام و حرفهای برگزار شد، وزیر خارجه عمان کلماتی را با بار معنایی تند و تیزتر انتخاب کرده و گفت: دور پنجم مذاکرات ایران و آمریکا در رم با مقداری پیشرفت، اما بدون نتیجه‌گیری نهایی، به پایان رسید.
سخنان وزیر خارجه ایران اما نمای کلی‌تری از وضعیت دو طرف در پایان دور پنجم را ارائه کرد؛ عراقچی همزمان که این دور را «یکی از حرفه‌ای‌ترین ادوار مذاکراتی» خواند تاکید کرد که این مذاکرات پیچیده‌تر از آن است که با دو یا سه جلسه حل‌وفصل شود. وی البته در مقام تلاش برای خنثی سازی فضای پیرامون مذاکرات اعلام کرد که پنجره دیپلماسی هنوز باز است.
پیشنهاد عمان و مخالفت تهران با واگذاری حق غنی سازی
در شرایطی که هنوز زمان و مکان دور ششم مذاکرات ایران و آمریکا مشخص نشده و وزیر خارجه و سخنگوی این وزارتخانه نسبت به تعیین آن از سوی طرف عمانی ظرف چند روز آینده ابراز امیدواری کرده‌اند، ادله موجود گواهی قوی بر این گزاره است که اختلاف اولیه میان ایران و آمریکا هنوز به قوت خود باقی است و طرف آمریکایی هنوز موافقت تمام عیار خود را با پذیرش اصل غیرقابل انکار و عبور تداوم غنی سازی در داخل ایران اعلام نکرده است.
در این میان آنچه که پس از پایان دور پنجم مذاکرات در رم به چشم رسانه ها آمد انتشار تصاویری از رایزنی بدر بوسعیدی و سیدعباس عراقچی، وزرای خارجه عمان و ایران بود. رایزنی دو جانبه که پس از پایان مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا و ترک رزیدانس سفیر عمان در رم توسط ویتکاف به مدت بیست دقیقه ادامه داشت و حالا مشخص شده که طرف عمانی ابتکارهایی را برای خروج دو طرف از بن بست در حوزه غنی سازی در این جلسه ارائه کرده است.
در شرایطی که هنوز زمان و مکان دور ششم مذاکرات ایران و آمریکا مشخص نشده و وزیر خارجه و سخنگوی این وزارتخانه نسبت به تعیین آن از سوی طرف عمانی ظرف چند روز آینده ابراز امیدواری کرده‌اند، ادله موجود، گواه قوی بر این گزاره است که اختلاف اولیه میان ایران و آمریکا هنوز به قوت خود باقی است.سخنگوی وزارت خارجه ایران در این خصوص گفته بود که «وزیر خارجه عمان برای عبور از موانع، راهکارها و ایده‌هایی پیشنهاد کرده بود که رئوس و محورهای آنها در این دور مورد بررسی قرار گرفت. قرار شد به موازات بررسی بیشتر در پایتخت‌ها، وزیر خارجه عمان کار بر روی جزییات ایده‌های پیشنهادی را ادامه داده و برای بررسی‌های تکمیلی در اختیار دو طرف قرار دهد.»
به نظر می‌رسد یکی از ایده‌های مطرح شده از سوی عمان، طرح تشکیل یک کنسرسیوم غنی‌سازی در منطقه باشد به گونه ای که نیاز کشورهای منطقه به مواد غنی شده از این مرکز تامین شود. جمهوری اسلامی ایران هرچند که موافقت اولیه خود را با این ایده اعلام کرده اما تاکید دارد که با توافق یا بدون توافق، با عملیاتی شدن ایده کنسرسیوم و یا در نبود آن، غنی سازی در ایران برای یک دقیقه هم متوقف نخواهد شد.
وزیر خارجه ایران در چند روز اخیر بارها چه در مواجه با پرسش خبرنگاران و چه در واکنش به موضع گیری های متنوع دال بر ضرورت «غنی سازی صفر» در ایران از سوی مقام‌های اروپایی و آمریکایی هشدار داده که پافشاری بر این موضوع به معنای حرکت در مسیر معکوس و دور از شدن از نقطه توافق خواهد بود. همزمان سخنگوی وزارت خارجه ایران هم تاکید کرده که هرچند ایران از هرگونه ابتکار و پیشنهاد برای خروج از بن‌بست جاری استقبال می کند اما پیشنهادهایی که حقوق اولیه هسته ای ایران را نادیده بگیرد مورد پذیرش واقع نخواهد شد.
تشدید تلاش‌ها برای «در منگنه قرار دادن ایران»
در آستانه تلاش مسقط برای مشخص کردن زمان و مکان دور ششم مذاکرات ایران و آمریکا، پای تحولات دیگری هم به میدان کشیده شده است. نخستین آنها تلاش ایالات متحده و بازوهای رسانه ای آن برای هشدار به تهران درباره قریب الوقوع بودن حمله نظامی است. هرچند که اختلاف میان ترامپ و نتانیاهو در زمینه فرصت دادن به دیپلماسی در پرونده ایران عیان است اما در چند روز اخیر رسانه های امریکایی با تمرکز بر آخرین تماس تلفنی این دو مقام درباره ایران و خبرسازی درباره سخنان وزیر دفاع عربستان سعودی در جریان سفر به تهران مبنی بر اینکه ایران باید توافق مدنظر ترامپ را بپذیرد در غیر اینصورت گزینه نظامی روی میز ترامپ است، تهران را به ظن خود در منگنه زمانی برای پذیرش مطالبه های رئیس جمهور امریکا قرار دهند.
مولفه دیگری که به نظر می رسد برای تاثیر گذاری بر تصمیم گیری ایران در رسانه های غربی طراحی و پیگیری شده طرح ادعای «نزدیک بودن توافق میان ایران و ایالات متحده» است. ادعایی که البته از زبان رئیس جمهور آمریکا هم به کرات شنیده شده اما وزیر خارجه ایران با انتشار نوشته ای در حساب کاربری خود در شبکه ایکس آن را رد کرده و می گوید این مساله قریب الوقوع به نظر نمی رسد. با توجه به شواهد و قرائن موجود نیز به سختی می توان ادعای نزدیک بودن توافق فنی میان تهران و واشنگتن را قرین به صحت فرض کرد.
ظهور نشانه های جدی در رد جدیت آمریکا در مذاکرات
هرچند که از زمان آغاز زنجیره گفت و گوها میان ایران و آمریکا در مسقط و رم، دو طرف در فضای عمومی و البته با مقاومت در برابر ترک میز مذاکره تلاش کردند اراده و جدیت خود را در پیگیری دیپلماسی نشان دهند اما مقایسه مجموع رفتارهای دو طرف نشان می دهد که هیات ایرانی از جدیت و ثبات رای بیشتری در پیگیری گفت و گوها با تمرکز بر «نتیجه محور بودن» آنها برخوردار است.
مصادیق این ادعا را می توان در ترکیب هیات ایرانی دانست که از همان نخستین دور تیم کاملی از کارشناسان حقوقی، مالی و بانکی و بعضا هسته ای را شامل شد. همزمان هیات ایرانی هربار برای جلوگیری از اتلاف وقت و تبدیل شدن کل پروسه به روند نامطلوب «مذاکره برای مذاکره» برای تداوم مذاکرات از یک روز به دو روز و بیشتر هم اعلام آمادگی کرده بود.
در طرف هیات آمریکایی اما نشانه های عدم ثبات به فور دیده می شود، از اتخاذ مواضع متناقض و زیگزاکی که بعضا موارد پذیرفته شده از سوی هیات امریکایی در جریان مذاکرات را هم زیر سوال برده تا وضع تحریم های جدید در میانه مذاکرات که جدا از نشان دادن عدم حسن نیت، روند رفع تحریم در صورت توافق را هم سخت تر و پیچیده تر خواهد کرد.
نکته‌ای که به نظر می رسد طرف آمریکایی نادیده گرفته ارتباط مستقیم میان طولانی شدن گفت‌وگوها و تاثیر منفی بازیگران مخرب و تحولات حاشیه ای بر متن مذاکرات است.یک منبع نزدیک به مذاکرات در تشریح سیاست های متناقض آمریکا در گفت و گوها این مواضع متناقض را به بازی مارپله تشبیه کرده و می گوید: «دو طرف در جریان یک دور از مذاکرات از برخی موانع عبور کرده و به اصطلاح یک یا دو پله از این نردبان را بالا می روند اما ناگهان طرف مقابل در فاصله این دور تا دور بعدی یا در ابتدای جلسه بعدی چند پله به عقب بازمی گردد و این منجر به طولانی تر شدن پروسه می شود. برهمین اساس است که هنوز دو طرف از کلیاتی مانند حق مسلم ایران در غنی سازی در خاک خود عبور نکرده اند و به اصطلاح می توان گفت که در خان اول متوقف شده اند.»
در شرایطی که هیات امریکایی در دور ششم مذاکرات دست از پافشاری بر غنی سازی صفر در ایران بردارد، روند گفت و گوهای دو طرف می تواند سرعت بیشتری به خود بگیرد، بخصوص که طرف ایرانی بارها اعلام کرده درباره جزئیات و چند و چون غنی‌سازی به منظور شفاف سازی درباره برنامه هسته ای خود حاضر به برداشتن گام‌های اساسی بخصوص در حوزه راستی آزمایی خواهد بود.
نکته‌ای که به نظر می رسد طرف آمریکایی نادیده گرفته ارتباط مستقیم میان طولانی شدن گفت‌وگوها و تاثیر منفی بازیگران مخرب و تحولات حاشیه ای بر متن مذاکرات است. از تلاش رژیم اسرائیل برای تخریب مسیر مذاکراتی ایران و آمریکا با تهدید به حمله نظامی تا هشدار تروئیکای اروپایی به تهران در خصوص فعالسازی مکانیسم بازگرداندن خودکار تحریم های شورای امنیت و تلاش آژانس بین المللی انرژی اتمی برای ارجاع پرونده ایران به شورای حکام همه و همه می توانند مذاکرات جاری را از مسیر فعلی خود منحرف کنند.
برهمین اساس می‌توان اصرار بیهوده طرف آمریکایی بر غنی سازی صفر در ایران را که تجربه تاریخی نیز بی‌ثمر بودن آن را اثبات کرده، قماری دانست که بی‌شک منجر به شکست روند کلی گفت و گوها و تشدید تنش در منطقه خواهدشد.
