به گزارش ایرنا، همدان با برخورداری از ظرفیت‌های کشاورزی برجسته، یکی از قطب‌های مهم تولید محصولات کشاورزی در ایران است با این حال وابستگی شدید به آب‌های زیرزمینی، آبیاری سنتی با بازدهی پایین و فرسودگی شبکه‌های انتقال آب در کنار حفر چاه های عمیق غیرمجاز کشت و کار در این استان را با تهدید جدی روبرو کرده است.
همدان در تولید محصولاتی همچون سیر، سیب‌زمینی، انگور، گردو و گندم جایگاه ویژه‌ای در کشور دارد و از نظر تنوع اقلیمی و زمین‌های حاصلخیز، ظرفیت بالایی برای توسعه کشاورزی دارد.
شهرستان‌های ملایر، کبودرآهنگ، اسدآباد، رزن و نهاوند به دلیل برخورداری از زیرساخت‌های زراعی، باغبانی و دامپروری، از مناطق کلیدی کشاورزی در این استان به حساب می‌آیند.
با این حال، محدودیت‌های منابع آبی و بحران‌های مرتبط با خشکسالی، چالش‌های جدی برای این بخش ایجاد کرده و بحران آب در همدان به دلیل کاهش بارندگی‌های سال‌های گذشته و برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی تشدید شده است.
خشکسالی‌های پی‌درپی، به‌ویژه در دهه ۷۰ و ۸۰، تاثیرات منفی عمیقی بر منابع آب سطحی و زیرزمینی گذاشته و رودخانه‌های استان تا ۹۰ درصد کاهش آبدهی داشته‌اند.
افت سطح ایستابی در دشت‌های همدان-بهار، کبودرآهنگ و ملایر، همراه با شوری آب در برخی مناطق، نشان‌دهنده وضعیت بحرانی منابع آب است. این شرایط، کشاورزی را که بیش از ۹۰ درصد آب مصرفی استان را به خود اختصاص می‌دهد، در مرکز توجه قرار داده است.
همدان از نظر تولید محصولات کشاورزی جایگاه ارزشمندی دارد، وابستگی شدید به آب‌های زیرزمینی و فرسودگی زیرساخت‌های انتقال آب، پایداری این بخش را تهدید می‌کند
برداشت بی‌رویه از منابع آبی، استفاده از روش‌های سنتی آبیاری و کشت محصولات پرآب‌بر، از عوامل اصلی هدر رفت آب در بخش کشاورزی همدان است.
در حالی که این استان از نظر تولید محصولات کشاورزی جایگاه ارزشمندی دارد، وابستگی شدید به آب‌های زیرزمینی و فرسودگی زیرساخت‌های انتقال آب، پایداری این بخش را تهدید می‌کند.
نبود الگوهای کشت مناسب و بهره نبردن از فناوری‌های نوین، بهره‌وری آب را کاهش و هدر رفت را افزایش داده است.
با توجه به اهمیت کشاورزی در اقتصاد همدان و ضرورت حفظ منابع آبی برای نسل‌های آینده، سیاست‌گذاری پایدار و اقدامات فوری برای کاهش هدر رفت آب ضروری است.
استان همدان به دلیل موقعیت جغرافیایی و اقلیمی خود، با محدودیت‌های جدی در منابع آب سطحی و زیرزمینی مواجه است. میانگین بارندگی در این استان طی سال‌های گذشته کاهش چشمگیری داشته و ایستگاه‌های هواشناسی در بازه ۱۳۳۰ تا ۱۳۹۳ نشان‌دهنده کاهش بارندگی به‌ویژه در ایستگاه‌های خمیگان و وراینه بوده است.
چاه‌های عمیق بلای جان منابع آب زیرزمینی
سد اکباتان با ظرفیت تنظیم ۵۵ میلیون مترمکعب، تنها ۳۱ درصد از رواناب رودخانه را تنظیم می‌کند و رسوب‌گذاری در مخزن آن، ظرفیت ذخیره‌سازی را کاهش داده است.
از سوی دیگر سد آبشینه نیز با ظرفیت ۴.۲ میلیون مترمکعب در سال‌های اخیر پاسخگوی نیازهای کشاورزی نبوده است.
برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی، به‌ویژه از طریق حدود ۱۱ هزار حلقه چاه مجاز و حدود ۱۵ هزار چاه غیرمجاز، باعث افت شدید سطح ایستابی در دشت‌های کلیدی همدان شده است.
برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی، به‌ویژه از طریق حدود ۱۱ هزار حلقه چاه مجاز و حدود ۱۵ هزار چاه غیرمجاز، باعث افت شدید سطح ایستابی در دشت‌های کلیدی همدان شده است.
اگرچه تاکنون نزدیک به ۶ هزار حلقه چاه غیرمجاز مسدود شده است اما ادامه برداشت‌های غیرمجاز و نبود نظارت کافی، منابع آب زیرزمینی را در معرض خطر قرار داده است.
این وابستگی شدید کشاورزی به آب‌های زیرزمینی، به‌ویژه در شرایط کاهش منابع آب سطحی، یکی از عوامل اصلی هدر رفت آب است.
شوری آب در برخی مناطق نیز کیفیت منابع را کاهش داده و بهره‌وری کشاورزی را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
روش‌های سنتی آبیاری همچون آبیاری سطحی و جویچه‌ای، که در بسیاری از مزارع همدان رایج هستند، بازده پایینی دارند و بخش قابل‌توجهی از آب را به‌صورت تبخیر یا رواناب هدر می‌دهند.
در مقایسه، سیستم‌های نوین مانند آبیاری قطره‌ای و بارانی می‌توانند بهره‌وری آب را به‌طور قابل‌توجهی افزایش دهد.
علاوه بر این، کشت محصولات پرآب‌بر مانند سیب‌زمینی و گندم، که نیاز آبی بالایی دارند، فشار زیادی بر منابع آب وارد کرده است در حالی که محصولات کم‌آب‌بر مانند زعفران یا گیاهان دارویی کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند.
در این شرایط بحرانی کشت دوم برخی از محصولات کشاورزی همچون سیب زمینی در دشت همدان- بهار انجام می‌شود که تاثیرات منفی بر روی کاهش منابع زیرزمینی دارد.
فرسودگی زیرساخت‌های انتقال آب نیز نقش مهمی در هدر رفت آب دارد. حدود ۴۰ درصد شبکه انتقال آب در استان فرسوده است، به‌طوری که بخش قابل‌توجهی از آب تخصیص‌یافته به کشاورزی قبل از رسیدن به مزارع هدر می‌رود.
این وضعیت با نبود مدیریت بهینه آب در مزارع و نبود الگوهای کشت مناسب شدید تر شده است.
خشکسالی‌های همدان تاثیرات منفی زیادی بر کشاورزی داشته؛ بی آبی عمق چاه‌ها را زیاد کرده و همین کاهش منابع آبی، به همراه تقاتضا برای توسعه کشاورزی، شرایط منابع آبی همدان را وارد یک نمودار ناپایدار کرده است.
از سوی دیگر خشکسالی‌های همدان تاثیرات منفی زیادی بر کشاورزی داشته؛ بی آبی عمق چاه‌ها را زیاد کرده و همین کاهش منابع آبی، به همراه تقاضا برای توسعه کشاورزی، شرایط منابع آبی همدان را وارد یک نمودار ناپایدار کرده است.
تولید محصولات دیم به دلیل کاهش بارندگی به شدت کاهش یافته و کشاورزان دیم‌کار متحمل خسارات سنگینی شده‌اند.
مراتع استان نیز تحت تاثیر قرار گرفته و تولید علوفه مرتعی از ۱۱۱ هزار تن در شرایط عادی به ۶۹ هزار تن کاهش یافته است، که خسارتی افزون بر ۸۵ میلیارد تومان به همراه داشته است.
در سال‌هایی که بارش به صورت معمولی است نزدیک به ۱۱۱ هزار تن برداشت علوفه در مراتع استان برآورد می‌شود که به ازای هر یک میلی متر کاهش بارندگی، هشت کیلوگرم کاهش علوفه اتفاق می‌افتد.
از سوی دیگر کاهش منابع آب همچنین منجر به تنش‌های اجتماعی بین کشاورزان، دامداران و عشایر برای دسترسی به آب و علوفه شده و روند بیابانی شدن اراضی را شدید کرده است و این وضعیت خطر گردوغبار را افزایش داده و پایداری زیست‌محیطی منطقه را تهدید می‌کند.
آبیاری نوین کورسوی امید برای نجات آب
ترویج روش‌های نوین آبیاری مانند سیستم‌های قطره‌ای و بارانی می‌تواند بهره‌وری آب را به‌طور قابل‌توجهی افزایش دهد.
مطالعات نشان داده که آبیاری قطره‌ای در گندم و سیب‌زمینی عملکرد و بهره‌وری آب را بهبود می‌بخشد. تغییر الگوهای کشت به سمت محصولات کم‌آب‌بر مانند زعفران، گیاهان دارویی و ارقام مقاوم به خشکی در دستور کار استان قرار گرفته است. تشدید نظارت بر چاه‌های غیرمجاز و نصب کنتورهای هوشمند برای کنترل برداشت آب، از دیگر اقدامات ضروری است.
آموزش و ترویج مدیریت پایدار آب در بین کشاورزان می‌تواند رفتارهای زیست‌محیطی را بهبود بخشد. برنامه‌های آموزشی در زمینه استفاده از فناوری‌های نوین و مدیریت بهینه آب باید گسترش یابد.
نوسازی شبکه‌های انتقال آب برای کاهش هدر رفت و سرمایه‌گذاری در احیای قنوات و آب‌بندها نیز بسیار موثر است.
کشت گیاهان دارویی الگویی برای توسعه اقتصاد و کاهش مصرف آب
بر اساس تحقیقات صورت گرفته و به گفته کارشناسان با توجه به شرایط آب و هوایی و موقعیت جغرافیایی، استان همدان مکان خوبی برای کشت گیاهان دارویی است. با توجه به اینکه این محصولات در دیمزارها به خوبی رشد می‌کنند الگویی برای کشت آن تعریف شده است.
مدیرباغبانی سازمان جهاد کشاورزی همدان می‌گوید: پنج هزار هکتار از دیمزارهای استان امسال در راستای برنامه‌های ابلاغی وزارت جهاد کشاورزی برای توسعه کشت گیاهان دارویی در طرح جهش تولید اختصاص یافته است.
حجت الله شهبازی افزود: بر اساس بررسی آخرین آمار وضعیت جهش تولید گیاهان دارویی در دیم زارهای همدان، در قالب کشت گیاهان دارویی از سال ۱۴۰۱ شروع شده و سهمیه استان طبق برنامه در سال اول هزار هکتار بود که یک هزار و ۲۳۷ هکتار عملیاتی شد.
وی ادامه داد: در سال ۱۴۰۲ نیز سهمیه ای که از وزارتخانه ابلاغ شد یک هزار هکتار بود که بیشتر از سهمیه یعنی معادل یک هزار و ۵۷۹ هکتار کشت شد.
مدیرباغبانی سازمان جهاد کشاورزی همدان خاطرنشان کرد: این در حالی است که متوسط ۱۰ سال قبل کشت گیاهان دارویی در دیمزارهای استان همدان سالانه ۴.۸ هکتار یعنی کمتر از پنج هکتار بوده است که با اجرای طرح جهش تولید یک جهش بسیار بزرگ در کشت گیاهان دارویی در دیمزارهای استان به وقوع پیوست.
وی به انواع گیاهان دارویی کشت شده در این طرح پرداخت و اضافه کرد: در سطح زعفران، ختمی، موسیر، زیره، سیاهدانه، خاکشیر، خارمریم، بابونه، گشنیز، قدومه، گلرنگ و کنگر در دیمزارها کشت می شود که این تولیدات گامی مهم در تحقق اهداف پیش‌بینی شده و توسعه صنعت گیاهان دارویی و زنجیره ارزش آن خواهد داشت.
شهبازی تصریح کرد: در راستای حمایت از تولید و کاهش ریسک تولید کنندگان، با هماهنگی‌های به عمل آمده این اراضی تحت پوشش صندوق بیمه کشاورزی قرار می گیرند و کشاورزان از بیمه محصولات کشاورزی استفاده کنند.
وی به تسهیلات و توسعه مکانیزاسیون گیاهان دارویی در این طرح نیز اشاره و تاکید کرد: برای اولین بار برای توسعه گیاهان دارویی دیم، سه نوع بسته حمایتی برای کشاورزان پیش بینی شده است.
مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی همدان بیان کرد: کشاورزانی که می خواهند گیاهان دارویی دیم را در قالب جهش تولید در دیم زارها اجرا کنند محصولاتی که پیش بینی کردیم می توانند بذور آن را از اتحادیه تعاون تولید روستایی استان تهیه کنند و ۵۰ درصد هزینه این بذور از محل اعتبارات ملی و استانی پرداخت می شود.
وی افزود: همچنین با همکاری اداره توسعه فناوری های مکانیزه سازمان جهاد کشاورزی، موضوع نظارت بر عملیات کاشت، داشت و برداشت گیاهان دارویی به صورت مکانیزه با استفاده از کارشناسان خبره انجام می شود.
به گفته وی در بخش سوم برای اینکه کشاورزان نگران فروش محصولات تولیدی خود نباشند، قراردادی با بخش خصوصی منعقد شده که کشاورزانی که تمایل دارند می توانند محصولات تولیدی را به بخش خصوصی بفروشند.
وی اضافه کرد: برداشت گیاهان دارویی در حوزه دیم سال گذشته از یک هزار و ۵۷۹ هکتار، یک هزار و ۳۷۰ هکتار معادل ۷۸ درصد سطح کشت شده بود.
تولید برای اولین بار در گیاهان دارویی استان از مرز یک هزار تن گذشت
مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی استان همدان یادآور شد: سال زراعی گذشته تولید برای اولین بار در عرصه های گیاهان دارویی استان از مرز یک هزار تن گذشت.
وی با بیان اینکه سه نوع کشت محصولات کشاورزی در استان انجام می شود که کشت پاییزه در مهر و آبان انجام می شود که با توجه به بارندگی کم توصیه نشد افزود: بخشی از عملیات کشت نیز به صورت انتظاری در آذر و دی پیش بینی شده است اما پیش بینی اصلی به صورت کشت بهاره در اسفند و فروردین انجام می شود.
انسداد هفت هزار و ۵۰۰ چاه غیرمجاز در همدان
چاه‌های غیر مجاز نقش زیادی در برداشت بی رویه از آب‌های زیرزمینی دارد. دستگاه‌های اجرایی در کنار مراجع قضایی تلاش زیادی برای جلوگیری از حفر چاه‌های غیر مجاز دارند.
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای همدان با بیان اینکه انسداد چاه های غیرمجاز با سرعت در حال اجرا است گفت: سال گذشته بیش از ۵۰۰ حلقه چاه غیرمجاز در سطح استان مسدود شده است.
رضا اخلاص‌مند اظهار کرد: از ابتدای اجرای طرح تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی (سال ۱۳۹۳) تاکنون، حدود هفت هزار و ۵۰۰ حلقه چاه غیر مجاز در سطح استان همدان مسدود شده است.
وی ادامه داد: عمق انسداد این تعداد چاه غیرمجاز مسدود شده به بیش از ۲۳۰ کیلومتر می رسد که با انسداد این تعداد چاه از ابتدای طرح تاکنون نزدیک به ۳۷۰ میلیون متر مکعب در مصرف آب زیرزمینی جلوگیری شده است.
مدیر عامل آب منطقه ای همدان با اشاره به اینکه روند انسداد چاه های غیرمجاز استان با تغییر پیمانکار از ابتدای مهر ماه سال جاری چندین برابر شده است،گفت: انتظار می رود برنامه انسداد چاه های غیرمجاز استان در سال جاری بسیار بیشتر از هدف گذاری برنامه سازگاری با کم آبی استان پیش رود.
اخلاص‌مند تصریح کرد: با انسداد بیش از ۵۰۰ حلقه چاه غیرمجاز در سال گذشته از برداشت غیرمجاز بیش از هشت میلیون و ۴۰۰ هزار متر مکعب از آب زیرزمینی جلوگیری شده که عمق انسداد این تعداد چاه غیرمجاز بیش از ۱۱ کیلومتر است.
وی افزود: سامانه رسیدگی به شکایت و ثبت تخلفات حوزه آب ۳۱۵۱ به صورت ۲۴ ساعته آماده دریافت گزارشات مردمی در خصوص حفر و بهره برداری از چاه غیر مجاز، بهره برداری غیر مجاز از چاه های مجاز، تصرف و برداشت شن و ماسه از رودخانه و دیگر مسائل حوزه آب است.
کشت گلخانه‌ای محصولات راهبردی در اولویت صنعت کشاورزی همدان قرار گیرد
معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه‌ای همدان با اشاره به اینکه منابع آبی استان محدود است و باید صنعت کشاورزی به سمت کشت گلخانه‌ای حرکت کند،گفت: در شرایط کنونی که یارانه دولتی به توسعه گلخانه‌ها پرداخت می‌شود، باید محصولات راهبردی و مورد نیاز مردم جامعه در آن کشت شود.
مرتضی احمدی رحمت با بیان اینکه همدان در موقعیت جغرافیای خشک و نیمه خشک قرار گرفته است اظهار کرد: بیش از ۹۰ درصد آب استان در بخش کشاورزی مصرف می‌شود و در سال‌های گذشته خشکسالی های پی‌درپی موجب ایجاد بحران و افت آب‌های زیرزمینی شده است.
وی اظهار کرد: با توجه به این موضوع توسعه گلخانه‌ها به عنوان راهکاری برای مدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی و افزایش تولید محصولات در ازاء مصرف واحد آب و همچنین کاهش هدر رفت آب ناشی از تبخیر و تعرق مورد تاکید قرار گرفته است.
احمدی رحمت با تاکید بر موضوع افزایش بهره‌وری مصرف آب در کشت گلخانه‌ای تصریح کرد: توسعه گلخانه‌ها با آفت و چالش هایی مواجه است که باید مورد توجه و اصلاح قرار گیرد.
وی ادامه داد: توسعه کشت گلخانه‌ای درخواست‌ها به شرکت آب منطقه‌ای را برای اختصاص آب در زمین‌های دیم و اراضی ملی را افزایش داده است که این موضوع با توجه به وضعیت منابع آب استان و نیز سهم آب قابل برنامه‌ریزی شده، قابل اجابت نیست.
معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه‌ای همدان گفت: مورد بعدی نوع تولیدات محصولات گلخانه‌ای است که گاهی محصولاتی همچون خیار، گوجه فرنگی و فلفل دلمه ای سهم بالایی در صادرات محصولات کشاورزی دارد و با توجه به بحران آب در استان، هرچقدر که ارز آوری داشته باشد باز هم در مقایسه با از بین رفتن سرمایه ملی قابل توجیه نیست.
احمدی رحمت تصریح کرد: این محصولات در دسته محصولات راهبردی کشور نیست و در امنیت غذایی نقش قابل ملاحظه ای ندارد؛ درحالی که کشور نیازمند واردات برخی محصولات کشاورزی راهبردی است.
این کارشناس فعال در حوزه آب افزود: چنانچه در نوع کشت محصولات گلخانه‌ای استان تجدید نظر نشود، به طور عملی توسعه گلخانه‌ها در اراضی آبی منجر به تغییر الگوی کشت از محصولات راهبردی به محصولات فرعی با هدف صادرات می‌شود.
معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه‌ای همدان گفت: با توجه به مصرف انرژی در گلخانه‌ها، نبود برگشت آب به زمین، عرضه غیر واقعی آب و سایر یارانه‌ها و تسهیلات ارزان قیمت، کشت محصولات گلخانه‌ای غیر راهبردی، به نوعی واگذاری یارانه به مصرف کنندگان کشورهای هدف صادرات محسوب می شود و فاقد توجیه اقتصادی است.
وی تصریح کرد: کشت محصولات گلخانه‌ای باید هدفمند باشد و محصولات راهبردی در اولویت استان قرار گیرد.
رهاورد:
کشاورزی در استان همدان با وجود ظرفیت‌های بالای تولیدی، به دلیل وابستگی شدید به آب‌های زیرزمینی، استفاده از روش‌های سنتی آبیاری و کشت محصولات پرآب‌بر، نقش مهمی در هدر رفت منابع آب دارد.
خشکسالی‌های مستمر و کاهش بارندگی این چالش را شدیدتر کرده و تهدیدی برای پایداری کشاورزی در این استان است.
با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، تغییر الگوهای کشت، آموزش کشاورزان و اصلاح سیاست‌های مدیریت آب، می‌توان ضمن حفظ ظرفیت‌های کشاورزی همدان، هدر رفت آب را به حداقل رساند و به سمت توسعه پایدار حرکت کرد. اقدامات فوری و هماهنگ بین دستگاه‌های اجرایی، کشاورزان و محققان برای مدیریت این بحران ضروری است.
