سفر چهار روزه «دونالد ترامپ» به کشورهای عربی پیرامون خلیج فارس در میانه ماه می ۲۰۲۵ (۲۳ تا ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۴) که شامل دیدار از عربستان سعودی، قطر و امارات متحده عربی بود، به‌عنوان نقطه عطفی در دیپلماسی اقتصادی آمریکا در منطقه خاورمیانه مورد توجه جهانی قرار گرفت.
اولین سفر رسمی خارجی ترامپ در دوره دوم ریاست‌جمهوری‌اش به گفته او با امضای قراردادهایی به ارزش بیش از ۲ تریلیون دلار در حوزه‌های هوش مصنوعی، دفاع، هوافضا، زیرساخت، گردشگری، معدن و کشاورزی همراه بود.
کاخ سفید این قراردادها را «تاریخی» خوانده و مدعی شده که این توافق‌ها جایگاه آمریکا را در رقابت جهانی فناوری، به ویژه هوش مصنوعی تقویت خواهد کرد. با این حال، تحلیلگران و رسانه‌هایی مانند «بی بی سی» و «سی ان ان» ارزش واقعی قراردادهای یادشده را حدود ۷۰۰ میلیارد دلار تخمین زده‌اند که شکاف قابل‌توجهی با ادعای ۲ تریلیون دلاری را نشان می‌دهد. برخی ناظران، مانند «تیم کالن» از «مؤسسه کشورهای عربی خلیج فارس» این اختلاف را ناشی از استراتژی تبلیغاتی ترامپ می‌دانند که در دوره اول ریاست‌جمهوری وی نیز سابقه داشته است.
گزارش پژوهش ایرنا به بررسی جزئیات این قراردادها، چالش‌های پیش‌رو، نقش کشورهای خلیج فارس در تقویت جایگاه اقتصادی آمریکا و پیامدهای این همکاری‌ها می‌پردازد.
گذار از نفت به فناوری در عربستان
روابط ایالات متحده با کشورهای خلیج فارس، به‌ویژه عربستان سعودی، قطر و امارات متحده عربی از دید بسیاری، دهه‌ها بر محور «نفت در ازای امنیت» استوار بوده است. سفر اخیر رئیس جمهوری آمریکا که با حضور مدیران عامل شرکت‌های فناوری مانند انویدیا ، آمازون و اوپن آی همراه بود، نشانه‌ای از تغییر پارادایمی در این روابط است.
تمرکز این سفر همچنان که اشاره شد بر سرمایه‌گذاری در فناوری‌های پیشرفته به‌ویژه هوش مصنوعی و پروژه‌های زیرساختی و گردشگری بود. این تغییر رویکرد از لغو محدودیت‌های صادرات نیمه‌رساناهای پیشرفته دوران «جو بایدن» نشأت می‌گیرد که راه را برای همکاری‌های عمیق‌تر در حوزه فناوری باز کرده است.
در ریاض، قراردادهایی به ارزش ۶۰۰ میلیارد دلار اعلام شد که بخش عمده آن به حوزه‌های دفاعی و فناوری اختصاص داشت. یکی از برجسته‌ترین این توافق‌ها، قرارداد تسلیحاتی ۱۴۲ میلیارد دلاری بود که کاخ سفید آن را «بزرگ‌ترین قرارداد تسلیحاتی تاریخ» نامید. این قرارداد شامل آموزش نیروهای مسلح عربستان، ایجاد آکادمی‌های خدماتی و ارائه خدمات پزشکی نظامی می‌شود.
همچنین، صندوق سرمایه‌گذاری عمومی عربستان (PIF) استارتاپ هوش مصنوعی «هیومین» را با همکاری شرکت‌های آمریکایی انویدیا، ای‌ام‌دی، و کوالکام راه‌اندازی کرد. این استارتاپ قرار است تراشه‌های پیشرفته برای مدل‌های هوش مصنوعی تولید کند. شرکت آمازون نیز طرحی ۵.۳ میلیارد دلاری برای ایجاد یک منطقه هوش مصنوعی در عربستان اعلام کرد که زیرساخت‌های پیچیده‌ای برای آموزش و اجرای مدل‌های هوش مصنوعی فراهم خواهد کرد.
به گزارش «یورونیوز»، مدیرعامل گروه نهاد توسعه دروازه الدرعیه، در گفت‌وگویی اظهار داشته که ترامپ در این سفر از پیشرفت‌های پروژه ۶۴ میلیارد دلاری الدرعیه شگفت‌زده شده است. به گفته «جری اینزریلو» این پروژه که قرار است تا سال ۲۰۳۰ شهر تاریخی الدرعیه را به یک مرکز فرهنگی و گردشگری جهانی تبدیل کند، نمونه‌ای از تلاش‌های عربستان برای تنوع‌بخشی اقتصادی است.
«محمد بن سلمان» ولیعهد عربستان در مجمع سرمایه‌گذاری سعودی-آمریکا تأکید کرده که این قراردادها می‌توانند در ماه‌های آینده به ارزش یک تریلیون دلار برسند که نشان‌دهنده اراده این کشور برای کاهش وابستگی به نفت است.
قطر و امارات در تکاپوی هوافضا و هوش مصنوعی
در دوحه پایتخت قطر، ترامپ از امضای قراردادهایی به ارزش ۱.۲ تریلیون دلار خبر داده اما اسناد کاخ سفید تنها توافق‌هایی به ارزش ۲۴۳.۵ میلیارد دلار را تأیید کردند.
به گزارش «سی ان ان»، برجسته‌ترین قرارداد، سفارش ۱۶۰ هواپیمای بوئینگ از سوی قطر ایرویز به ارزش ۹۶ میلیارد دلار بود که کاخ سفید آن را «بزرگ‌ترین سفارش هواپیماهای پهن‌پیکر تاریخ بوئینگ» خواند. در پیوند با این قرارداد پیش‌بینی می‌شود ۱۵۴ هزار اشتغال جدید در آمریکا ایجاد شود و از یک میلیون شغل پشتیبانی به عمل آید. همچنین، قراردادهایی برای خرید پهپادهای MQ-۹B آمریکایی و همکاری‌های دفاعی دیگر امضا شده که به گزارش «نیویورک تایمز»، روابط استراتژیک قطر و آمریکا را تعمیق می‌بخشد.
در ابوظبی یعنی ایستگاه پایانی سفر، قراردادهایی به ارزش ۲۰۰ میلیارد دلار امضا شد. بخش عمده این توافق‌ها به پروژه ساخت بزرگ‌ترین مجتمع هوش مصنوعی خارج از آمریکا با ظرفیت ۵ گیگاوات اختصاص دارد. این پروژه، که با حمایت شرکت دولتی G۴۲ اجرا می‌شود، از سال ۲۰۲۷ دسترسی به ۵۰۰هزار تراشه پیشرفته انویدیا را فراهم خواهد کرد.
شرکت هواپیمایی اتحاد نیز تعهدی ۱۴.۵ میلیارد دلاری برای خرید هواپیماهای بوئینگ امضا کرده است. امارات همچنین متعهد به سرمایه‌گذاری ۱.۴ تریلیون دلار در آمریکا طی یک دهه آینده شد که نشان‌دهنده عمق روابط اقتصادی دوجانبه است.
چالش‌های پیش روی همکاری‌های عربی-آمریکایی
با وجود آنچه گفته شد تردیدهایی درباره تحقق اهداف این قراردادها وجود دارد. طیفی از توافق‌ها مانند ۳۴ تفاهم‌نامه آرامکو به ارزش ۹۰ میلیارد دلار غیرالزام‌آور هستند و ممکن است به معاملات واقعی منجر نشوند. تجربه دوره اول ریاست‌جمهوری ترامپ (۲۰۱۷-۲۰۲۱) نیز نشان می‌دهد که تعهدات ۴۵۰ میلیارد دلاری عربستان در آن زمان به میزان واقعی کمتر از ۳۰۰ میلیارد دلار منجر شد.
بر اساس گزارش‌ها، کاهش قیمت نفت به پایین‌ترین سطح در چهار سال گذشته در آوریل ۲۰۲۵، فشار مالی سنگینی بر کشورهای خلیج فارس، به‌ویژه عربستان وارد کرده است.
صندوق بین‌المللی پول (IMF) پیش‌بینی رشد اقتصادی عربستان در سال ۲۰۲۵ را از ۳.۳ درصد به ۳ درصد کاهش داده که توانایی این کشور برای تأمین تعهدات ۶۰۰ میلیارد دلاری را زیر سؤال می‌برد.
امارات با اقتصاد متنوع‌تر، کمتر تحت تأثیر نوسانات قیمت نفت است اما همچنان با چالش‌های لجستیکی و کمبود نیروی کار ماهر مواجه است. این محدودیت‌ها می‌توانند سرعت اجرای پروژه‌های عظیم مانند مجتمع هوش مصنوعی ابوظبی را کاهش دهند. قطر نیز اگرچه از نظر مالی وضعیت بهتری دارد اما وابستگی‌اش به قراردادهای دفاعی و هوافضا با آمریکا، این کشور را در برابر تغییرات سیاست خارجی واشنگتن آسیب‌پذیر می‌کند.
ریسک‌های امنیتی نیز یکی از نگرانی‌های اصلی در این زمینه است. به گزارش «سی ان ان»، دموکرات‌های برجسته آمریکایی در نامه‌ای در ۱۹ مه ۲۰۲۵ هشدار دادند که انتقال تراشه‌های پیشرفته هوش مصنوعی به کشورهای خلیج فارس بدون نظارت کافی می‌تواند خطر دسترسی چین به این فناوری‌ها را افزایش دهد که تهدیدی برای امنیت ملی آمریکا است.
«سام وینترلوی» پژوهشگر موسسه «کارنگی» گفته که این تراشه‌ها ممکن است برای توسعه تسلیحات خودمختار استفاده شوند که پیامدهای جدی برای امنیت جهانی خواهد داشت. با این حال، وزارت بازرگانی آمریکا اعلام کرده که امارات متعهد به اجرای تدابیر سخت‌گیرانه برای حفاظت از این فناوری‌ها است. با این حال، این نگرانی‌ها ممکن است کنگره آمریکا را به بازنگری در سیاست‌های صادرات فناوری وادارد.
نقش خلیج فارس در نظم جدید اقتصادی
سفر ترامپ به خلیج فارس نه‌تنها یک رویداد دیپلماتیک، بلکه نشانه‌ای از تغییر نقش کشورهای این منطقه از صادرکنندگان نفت به بازیگران کلیدی در اقتصاد جهانی است. به گزارش «یورو نیوز»، عربستان سعودی با پروژه‌هایی مانند الدرعیه در حال تبدیل ریاض به یک مرکز اقتصادی منطقه‌ای و جهانی است. این کشور در سال ۲۰۲۴ میزبان ۱۰۹ رئیس دولت بود و با بیش از ۲۰۰ شرکت اروپایی در زمینه‌های طراحی، مهندسی، گردشگری و فرهنگی همکاری می‌کند. این همکاری‌ها نشان‌دهنده تلاش عربستان برای جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی و کاهش وابستگی به نفت است.
امارات متحده عربی نیز با پروژه مجتمع هوش مصنوعی ابوظبی و طرح‌های سرمایه‌گذاری ۱.۴ تریلیون دلاری در آمریکا در حال تثبیت جایگاه خود به‌عنوان یک مرکز جهانی فناوری است. امارات سال‌ها است که در مسیر تنوع اقتصادی گام برمی‌دارد و این قراردادها موقعیت این کشور را در رقابت جهانی هوش مصنوعی تقویت می‌کند.
قطر هم با سرمایه‌گذاری در پایگاه‌های نظامی آمریکا و خرید هواپیماهای بوئینگ، روابط استراتژیک خود را با واشنگتن تعمیق کرده است. به نوشته «نیویورک تایمز»، این قراردادها قطر را به یکی از شرکای کلیدی آمریکا در منطقه تبدیل کرده است.
«محمد سلیمان» پژوهشگر «مؤسسه خاورمیانه» به «فایننشال تایمز» گفته که همکاری آمریکا با خلیج فارس در حوزه هوش مصنوعی یک «شرط‌بندی استراتژیک» است که می‌تواند این منطقه را به سومین قدرت بزرگ در رقابت جهانی فناوری تبدیل کند. با این حال، وی هشدار داده که محدودیت‌های نیروی انسانی و زیرساختی ممکن است مانع رقابت با قدرت‌هایی مانند آمریکا و چین شود. سام وینترلوی نیز در گفت‌وگو با «واشنگتن پست» پیش‌بینی کرده که این قراردادها در صورت اجرا می‌توانند خلیج فارس را به یک مرکز نوآوری جهانی تبدیل کنند، اما موفقیت آن‌ها به مدیریت دقیق ریسک‌های امنیتی و مالی بستگی دارد.
چشم‌انداز روابط آمریکا و خلیج فارس
این قراردادها همچنان که اشاره شد، برای بسیاری نشانگر گذار از مدل سنتی «نفت در ازای امنیت» به مشارکت‌های اقتصادی مبتنی بر فناوری و سرمایه‌گذاری‌های دوجانبه است. حضور مدیران عامل شرکت‌های فناوری آمریکایی در این سفر موید اهمیت استراتژیک هوش مصنوعی و در مجموع فناوری‌های نو در دیپلماسی آمریکا است.
لغو محدودیت‌های صادرات نیمه‌رساناها که در دوره بایدن اعمال شده بود، راه را برای همکاری‌های عمیق‌تر در این حوزه باز کرده است. با این حال و از دید برخی تحلیلگران، وابستگی آمریکا به سرمایه‌گذاری‌های عربی ممکن است اهرم فشار این کشورها بر سیاست خارجی واشنگتن را افزایش دهد که می‌تواند در بلندمدت چالش‌هایی برای آمریکا ایجاد کند.
از سوی دیگر، کشورهای خلیج فارس نیز با چالش‌های داخلی و منطقه‌ای مواجه‌اند. کاهش قیمت نفت توانایی مالی عربستان را برای اجرای پروژه‌های عظیم مانند الدرعیه محدود می‌کند. امارات و قطر هم اگرچه از نظر مالی وضعیت مطلوبی دارند، اما همچنان که اشاره شد با کمبود نیروی کار ماهر و پیچیدگی‌های لجستیکی دست‌وپنجه نرم می‌کنند. علاوه بر این، تنش‌های ژئوپلیتیکی در منطقه می‌تواند اجرای این قراردادها را تحت تأثیر قرار دهد.
به گزارش «سی ان ان»، برخی تحلیلگران معتقدند که تمرکز آمریکا بر خلیج فارس ممکن است ایران را به سمت همکاری نزدیک‌تر با چین یا روسیه سوق دهد، که پیامدهای گسترده‌ای برای توازن قدرت در منطقه خواهد داشت.
و اما درباره حجم و میزان همکاری‌های آمریکایی عربی باید گفت، ادعای ۲ تریلیون دلاری دونالد ترامپ برای قراردادهای خلیج فارس، اگرچه از نظر تبلیغاتی چشمگیر است اما با واقعیت‌های اقتصادی و عملی فاصله دارد. به گزارش «بی بی سی» ارزش واقعی قراردادهای مشخص‌شده حدود ۷۰۰ میلیارد دلار است و بسیاری از این توافق‌ها غیرالزام‌آور هستند. کاهش قیمت نفت، محدودیت‌های زیرساختی و نگرانی‌های امنیتی، از جمله خطر دسترسی چین به فناوری‌های پیشرفته، موانع اصلی تحقق این تعهدات هستند. با این حال، این قراردادها نشانه‌ای از شکل‌گیری یک نظم جدید اقتصادی در خلیج فارس است که بر فناوری، زیرساخت و گردشگری متمرکز است.
موضوع مهم دیگری که در این ارتباط باید به آن اشاره کرد ضرورت ایجاد امنیت برای این همکاری‌ها و سرمایه‌گذاری‌های اقتصادی است. فشار ترامپ بر رهبران تل آویو برای دست برداشتن از ماجراجویی در منطقه و رسیدن به آتش بس در غزه نیز از این منظر قابل تحلیل است. به همین ترتیب، دستیابی ایران و آمریکا به توافق در مذاکرات غیرمستقیم هسته‌ای نیز یکی از پیش‌نیازهای سیاسی-امنیتی- دیپلماتیک ایجاد ساختار و بافتار جدید اقتصادی در خاورمیانه است که کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس و دولت کنونی آمریکا بر آن تاکید دارند.
منابع:
Middle East Institute: AI, Tech, and the Future of US-Gulf Relations
?Carnegie Endowment for International Peace: How Will AI Export Policies Redefine U.S. Global Influence
?The New York Times: How Will AI Export Policies Redefine U.S. Global Influence
Euronews: How Saudi Arabia is building closer investment ties with Europe and the US
?BBC: Did Trump really strike Gulf deals worth $۲tn
?CNN: Will ‘massive’ Gulf deals cement the US lead in the race for global AI dominance
