گسترش شایعات در ایام کرونا نشان داد که اخبار جعلی می‌توانند مانند یک ویروس اجتماعی عمل کند و سلامت روانی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی کشورها را تهدید کند. به همین دلیل، بسیاری از دولت‌ها و نهادهای بین‌المللی به دنبال راهکارهای قانونی- اجرایی برای شناسایی و کاهش تأثیر آن در سطوح مختلف جوامع هستند.
پیشینه
وضع اولین قوانین علیه اخبار جعلی در روزنامه‌ها در سوئد
برای اولین بار در سال ۱۹۲۲، سوئد «شورای مطبوعات» (Pressombudsmannen) را تأسیس کرد که اولین نهاد مستقل برای بررسی اخلاق رسانه‌ای و مقابله با انتشار اطلاعات نادرست در روزنامه‌ها بود. این شورا حق داشت شکایات مربوط به اخبار کذب یا گمراه کننده را بررسی کند و رسانه ها را ملزم به رعایت استانداردهای حرفه‌ای می‌کرد.
وضع اولین قانون علیه اخبار جعلی در فضای دیجیتال توسط آلمان
اگرچه سوئد برای مقابله با اخبار جعلی کشوری پیشگام در حوزه نظارت بود، اما آلمان اولین کشوری بود که در دوران اینترنت، قانونی ویژه برای مقابله با اخبار جعلی در فضای مجازی را تصویب کرد؛ The Network Enforcement Act ( NetzDG در سال ۲۰۱۷) قانونی که پلتفرم‌های مختلف در شبکه مجازی را مسئول حذف محتوای غیرقانونی می‌کرد.
روسیه
در آغاز سال ۲۰۲۴، زمانی که ضریب نفوذ اینترنت ۹۰.۴ درصد در فدراسیون روسیه بود، این کشور بیش از ۱۳۰ میلیون کاربر اینترنت داشت. در ژانویه ۲۰۲۴، این کشور میزبان ۱۰۶ میلیون کاربر در رسانه های اجتماعی بود که شامل ۷۳.۵ درصد از کل جمعیت کل این کشور بود. جمعیت روسیه در ابتدای سال جاری میلادی بالغ بر ۱۴۴ میلیون نفر برآورد شده است.
محبوبترین شبکه های اجتماعی مردم روسیه که در آن فعالیت دارند در جدول ذیل ارائه شده است:
فدراسیون روسیه نیز مانند بسیاری از کشورهای جهان در دوران شیوع کرونا به اجماع برای ایجاد مرکزی برای مقابله با اخبار جعلی رسید. رئیس سرویس فدرال نظارت بر ارتباطات، فناوری اطلاعات و رسانه های جمعی این کشور در سال ۲۰۱۹ خبر از تصویب قانون مقابله با اخبار جعلی و راه اندازی یک سیستم گسترده و منسجم برای مقابله با اخبار نادرست خبر داد.
سه سال پیش از این تاریخ، یعنی سال ۲۰۱۶، قانون رسانه‌های روسیه اصلاح شده بود و براساس یکی از مصوبات آن علاوه بر منتشرکنندگان، جمع‌آورندگان اخبار در پلتفرم‌های مختلف مسئول پاسخگویی در مورد صحت محتوای اخبار توزیع شده بودند.
در قانون ۲۰۱۹ که دارای فصول مختلفی بود، برای انتشار «اطلاعات نادرست مهم اجتماعی که تحت پوشش پیام های واقعی توزیع می شود» مجازات تعیین شده بود. سرفصل دوم این قانون شامل شیوه‌های برخورد با جمع‌آورندگان اخبار جعلی اشاره می‌کند. قانون الزامی را ایجاد کرد که براساس آن تولیدکنندگان محتوا باید از صحت اطلاعات قبل از انتشار، اطمینان لازم را کسب کنند. به عبارت دیگر پنهان کردن یا جعل اطلاعات مهم در قالب های مختلف تولید مهمترین خط قرمز اعلام شده این قانون بود .
فصل سوم این قانون نیز ، به نحوه برخورد روسیه با اطلاعات آنلاین مهم اجتماعی می پردازد. به طور مثال یکی از رویدادهای بسیار مهم برای این کشور روز ۹ مه سالروز پیروزی در جنگ جهانی دوم است که هرساله برای ملت این کشور بسیار با اهمیت است و هر نوع اخبار جعلی در مورد فعالیت اتحاد جماهیر شوروی در طول جنگ جهانی دوم و انکار جنایات نازی ها در این جنگ بلافاصله مورد بررسی و اقدام قرار می گیرد.
فصل دیگری از قانون مرتبط با مقابله با اخبار جعلی در روسیه رویکرد عینی‌تر در زندگی مردم این کشور و در مورد تبلیغات گمراه کننده است که آن ها را مورد واکاوی و رسیدگی قرار می‌دهد. در این قانون به طور مثال، از مقایسه محصولات با سایر محصولات مشابه گرفته تا ترکیب و تاریخ تولید و در دسترس بودن و قیمت آنها مورد بررسی قرار می‌گیرد. در این زمینه جریمه های نقدی متفاوت بسته به میزان خطای انجام شده، برای اشخاص حقوقی که قوانین را رعایت نمی کنند ، تعیین شده است.
پس از حمله روسیه به اوکراین در ۲۴ فوریه ۲۰۲۲ و ادامه این جنگ در سه سال گذشته، نهادهای روسی از این قانون برای رویارویی با هکرهای خارجی و همچنین شایعه پراکنان داخلی استفاده کرده‌اند.
اوکراین و روسیه در ایام جنگ در فضای مجازی شاهد جنگ گسترده ای علیه یکدیگر بوده‌اند که روسیه سعی کرده با جرایم سنگین مالی و مجازات قضایی با شایعه پراکنان در این فضا و همچنین و نشر دهندگان اخبار نادرست مقابله کند. این موضوع به ویژه در عرصه‌های نظامی حساسیت بیشتری برای روسیه داشته است.
در قانون مقابله با اخبار جعلی در این کشور برای عاملین انتشار علنی و عمدی اخبار جرایم نقدی و حتی مجازات قضایی در نظر گرفته شده است.
پارلمان روسیه در سال ۲۰۲۲ قانونی را تصویب کرد که براساس آن انتشار و گسترش اخبار جعلی در مورد ارتش این کشور و همچنین تشدید جنگ اطلاعاتی در دوران جنگ با مجازات تا ۱۵ سال زندان همراه بود.
مقامات روسیه بارها اعلام کرده‌اند که اطلاعات نادرستی توسط دشمنان روسیه مانند ایالات متحده و متحدان اروپایی واشنگتن برای ایجاد اختلاف بین مردم روسیه انتشار یافته است که مهمترین بستر آن شبکه‌های اجتماعی بوده‌اند.
سازو کار مبارزه با اخبار جعلی
سیستم مقابله با اخبار جعلی، دو ماه پس از امضای قانونی توسط پوتین رئیس جمهوری روسیه مبنی بر مجرمانه بودن انتشار «اخبار نادرست و جعلی» فعالیت خود را آغاز کرد.
تعدادی از مسئولان رسانه‌ای در این کشور اقدام به راه اندازی سیستم گسترده رصد، شناسایی، معرفی و عملیات مقابله با اخبارنادرست با عنوان unified system of interaction fakes russia موسوم به DIALOG کرده‌اند.
طبق گزارش این مرکز اقدامات مقابله‌ای علیه اخبار جعلی سبب شد تا روند انتشار محتواهای جعلی در روسیه در سال‌های گذشته شاهد افت و نزول باشد.
در مرکز این سیستم یک پایگاه داده عمومی قرار دارد که اخبار، شایعات و هر نوع محتوای متنی، فیلم و ویدئو و صدا و تصویر که اصالت و واقعی بودن آن مورد تردید قرار می گیرد، مورد بررسی وشناسایی قرار می گیرد.
این مرکز ابتدا در دوران شیوع کرونا که اخبار جعلی زیاد بود، اقدامات رسانه‌ای برای تقابل با خبرهای نادرست در این ایام را انجام داد، اما پس از پایان همه گیری، کم کم فعالیت‌های خود را به سایر موضوعات و بخش های مختلف جامعه روسیه تسری داد.
این مرکز در سال ۲۰۲۱ توانسته بود ۱.۵ میلیون نسخه محتوای جعلی را مورد شناسایی قرار دهد که این رقم در سال ۲۰۲۲، ۱۰ میلیون و در سال ۲۰۲۳ به ۱۲ میلیون افزایش یافته بود. اقدامات مقابله‌ای این مرکز سبب شده بود که محتواهای جعلی در سال ۲۰۲۴ میلادی با ۳۸ درصد کاهش نسبت به سال ۲۰۲۳ ، به ۷.۵ میلیون مورد برسد. این سازمان برآورد کرده است که متحوای جعلی در سال جاری میلادی ۸ میلیون نسخه خواهد بود.
مسئولان این مرکز روسی می گویند با توجه به اینکه بسیاری از شبکه‌های اجتماعی اقدام به درج هر نوع اطلاع درست و نادرستی می‌کنند و فضا در این شبکه‌ها بسیار مبهم و بعضا غیرواقع است، بنابراین هدف عمده این مرکز آموزش شهروندان روسی برای شناسایی و مقابله با اخبار نادرست است.
این اقدام باعث شده تا مردم متوجه باشند که همه مطالب منتشره در فضای وب می تواند درست تباشد و باید هوشیارانه و آگاهانه با تولیدات این فضا برخورد کنند.
هوش مصنوعی در روسیه از اصلی‌ترین منابع تولید اخبار جعلی در حوزه های مختلف در در این کشور بوده است یکی از مسئولان این مرکز در گزارشی در پنجمین نشست کمیته همکاری های رسانه‌ای ایران- روسیه که در روزهای ۲۳ تا ۲۵ اردیبهشت ماه در مسکو برگزاری شد، ضمن ارائه گزارشی در مورد شیوه فعالیت این سازمان هشدار داد: این موضوع برای ما محرز شده که در شرایط کنونی هوش مصنوعی از اصلی‌ترین منابع تولید اخبار جعلی در حوزه های مختلف در روسیه است.
طبق این گزارش ، پس از شناسایی محتوای فیک در فضای رسانه‌ای ( اعم از رسمی و مجازی) ، حتما رسانه های روسی از جمله خبرگزاری تاس اقدام به اطلاع رسانی در این زمینه می کنند.
در این مرکز علاوه بر محتوای فیک، پلتفرم تولید کننده یا نشردهنده، جغرافیای اقدام و منبع انتشار آن نیز مورد شناسایی قرار می‌گیرد.
محتواهای جعلی عمیق هم یکی دیگر از موضوعات تحت رصد این مرکز است که تعداد دیپ فیک‌های استخراج شده در سال ۲۰۲۴ به میزان ۲.۶ برابر بیشتر از سال ماقبل بوده است.
مدل همکاری در این مسیر به شکل ۲۴/۷ ( ۲۴ ساعت شبانه روز و هفت روز هفته ) است. بسیاری از فعالان و راستی آزمایان روسی در این سایت اخبار و پیام های منتشره در سیستم‌های مختلف اطلاع رسانی را به دست آورده و درصورتی که ظن بر نادرست بودن محتوای تولید شده اعم از خبر، تصویر، فیلم و ... را در این فضا با یکدیگر به اشتراک می گذارند. پس از این مرحله است که تعداد زیادی از «فکت‌چکرها» یا راستی آزمایان فعال در این پلتفرم اقدام به یافتن اصل موضوع ، درست و نادرست بودن آن، منبع انتشار و محل جغرافیایی ناشران می‌کنند.
سایر اقدامات
۱- وزارت امور خارجه روسیه هم در سال ۲۰۱۴ ، اعلام کرد که برای مقابله با اخبار جعلی علیه روسیه پلتفرم خاصی راه اندازی کرده است.
۲- انجمن بین‌المللی راستی آزمایی (GFCN) یک شبکه جهانی بررسی صحت و سقم محتواهای تولید شده در اشکال مختلف رسانه‌ای و شبکه‌های مجازی است که در سال ۲۰۲۴ با همکاری مشترک خبرگزاری روسی TASS تاس، ANPO «مناطق گفت‌وگو» و «مدرسه رسانه‌های جدید» این کشور برای هماهنگ کردن تلاش‌ها برای مبارزه با اطلاعات نادرست با بهره‌گیری از اعضای بین‌المللی از میان کشورهای مختلف تأسیس شده است.
این مرکز خود را اینگونه معرفی می‌کند: پلتفرم GFCN بستری است که روزنامه نگاران و کارشناسان از اقصی نقاط جهان در زمینه افشای اطلاعات نادرست و منابع انتشار دهنده آنها و نیز راستی آزمایی انواع محتوای منتشره در فضای رسانه ای و مجازی با یکدیگر همکاری می‌کنند.
متولیان این پلتفرم معتقدند: این سیستم ، توسعه سیستماتیک سواد رسانه ای و یک جبهه متحد علیه اطلاعات نادرست مخرب را ترویج می کند. البته این مبارزه هم به استانداردهای تثبیت شده برای پلتفرم‌ها و روزنامه‌نگاران نیاز دارد و هم مخاطبانی که آگاهانه درباره مصرف محتوای خود دست به انتخاب می زنند. همگان باید بدانند که غلبه بر تهدیدات دیجیتال به چیزی کمتر از همکاری جهانی امکان پذیر نخواهد بود.
این شبکه اکنون ۱.۵ میلیون مشترک دارد اما اعضای معتبر GFCN به پایگاه داده و پلتفرم ارتباطی شبکه، سیستم نظارت عمیق و همچنین فرصت‌هایی برای گذراندن دوره‌های آموزشی دسترسی دارند و به بهترین راستی آزمایان جوایزی نیز اهدا می شود. علاوه براین اکنون نمایندگانی از ۲۰ کشور در این پلتفرم عضویت دارند.
جمع بندی
طبق گزارش‌های رسانه‌ای، مرکز افکارسنجی روسی VTsIOM اقدام به نظرسنجی در مورد میزان مقبولیت سیستم شناسایی و مقابله با اخبار جعلی انجام داده که نتایج آن حاکی از ۸۰ درصد رضایت مخاطبان این نظرسنجی در روسیه بوده است. مخاطبان روسی در این نظرسنجی پیش‌بینی کردند که این روند سبب کاهش اخبار نادرست در بسترهای مختلف اجتماعی خواهد شد.
منابع :
https://ieeexplore.ieee.org/document/۹۰۵۴۱۰۴/figures#figures
https://www.obs.coe.int/en/web/observatoire/press-releases-۲۰۱۹/-/asset_publisher/BJtZb۱m۵z۷vu/content/how-does-russia-fight-fake-new
https://globalfactchecking.com/tass-at-the-۲nd-central-asian-media-forum-the-medias-role-in-cultivating-critical-thinking-amid-global-disinformation
https://globalfactchecking.com
https://www.reuters.com/world/europe/russia-introduce-jail-terms-spreading-fake-information-about-army-۲۰۲۲-۰۳-۰۴/
