موج انفجارها چه عوارضی برای سلامت دارد؟

یکی از تبعات هر جنگی، عوارض و اثرات موج انفجار بر دستگاه‌های مختلف بدن است؛ از مغز گرفته تا گوش و ریه‌ها و روده. وقتی انفجاری رخ می‌دهد، موجی از فشار در کسری از ثانیه در فضا پخش می‌شود و هرکس که در شعاع کمتر از ۵۰۰ متر از محل انفجار حضور داشته باشد و تجهیزات لازم را نداشته باشد، در خطر است.

آسیب‌های موج انفجار

موج انفجار می‌تواند به‌راحتی از جمجمه عبور کرده و بافت مغز را دچار اختلال کند. در چنین شرایطی فرد ممکن است دچار گیجی، اختلال در تمرکز، فراموشی و در موارد شدیدتر، حملات عصبی شود. برخی، روزها یا هفته‌ها پس از حادثه تازه متوجه اختلال در عملکرد شناختی خود می‌شوند.

گوش نخستین عضوی است که در برابر موج انفجار آسیب می‌بیند. پرده گوش به فشار ناگهانی بسیار حساس است و حتی انفجاری در چند صد متری هم می‌تواند موجب پارگی آن، افت شنوایی، وزوز یا سرگیجه شود.

در ریه‌ها هم پارگی کیسه‌های هوایی، بی‌نظمی در ضربان قلب و خونریزی‌های داخلی در اندام‌هایی مانند روده، از دیگر پیامدهای این موج کشنده است. بسیاری از این علائم ممکن است تنها به صورت مبهمی مانند تنگی نفس، تهوع، سردرد یا دل‌درد ظاهر شوند.

درضمن اختلال در حافظه، اختلال در تمرکز، شنیدن صدای ممتد در گوش، کاهش شنوایی، تپش قلب، سرگیجه، حالت تهوع، اضطراب شدید و بی‌خوابی بعد از انفجار علائمی هستند که اصلا نباید نادیده گرفت و حتما و فوری باید به مراکز درمانی مراجعه کرد.

فرق صدای بلند و موج انفجار

برخلاف صدای بلند که با دسی‌بل (dB) سنجیده می‌شود، موج انفجار با «فشار» اندازه‌گیری می‌شود؛ فشار ناگهانی و موقتی‌ای که گاه از مرز ۲۵۰ دسی‌بل هم می‌گذرد. در علم پزشکی و نظامی، واحدهایی چون پاسکال (Pa)، کیلوپاسکال (kPa) و پوند بر اینچ مربع (psi) برای سنجش آن به‌کار می‌رود.

مثلا فشار موج ۵ psi می‌تواند آسیب شدیدی به گوش برساند. یا فشار ۱۵ psi به ریه‌ها آسیب می‌زند و فشار بالای ۳۰ تا ۴۰ psi می‌تواند منجر به مرگ سریع شود. بنابراین دسی‌بل فقط شدت صدا را می‌سنجد اما موج انفجار، ترکیبی از فشار بسیار زیاد و ناگهانی به اضافه‌ی صدای بسیار مهیب است. مثلا یک موج انفجار با فشار بیش از حد ۱۰۰ کیلوپاسکال می‌تواند باعث خرد شدن شیشه‌ها و آسیب زدن به ساختمان‌ها شود. همین فشار به مغز و نیز به اندام‌های توخالی بدن مثل گوش، ریه و روده آسیب جدی می‌رساند. موج‌گرفتگی هم از عوارض همین فشار است.

البته دکتر گلاره بنی‌هاشمی، متخصص مغز و اعصاب به همشهری می‌گوید: خود موج، خطری برای مغز ندارد. مگر این که اضطراب ناشی از آن برای کسانی که بیماری‌های روانی دارند یا حتی افراد نرمال مشکل ایجاد کند. یا کسانی که سابقه تشنج دارند، موج انفجار می‌تواند باعث عود تشنج شود.

این متخصص مغز و اعصاب می‌گوید: اگر موج انفجار، موجی باشد که شیشه‌ها را خرد کند، به صورت مستقیم آسیبی به مغز نمی‌زند. اما به خاطر ضربه‌ای که ممکن است فرد ببیند یا به خاطر نیروی پرتاب شدنش، ممکن است مغزش آسیب ببیند. وگرنه خود موج به طور مستقیم به مغز آسیب نمی‌زند.

موج‌گرفتگی دقیقا چیست؟

آنچه در میان عامه با عنوان «موجی شدن» شناخته می‌شود، معمولاً به اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) برمی‌گردد؛ وضعیتی که فرد، بارها و بارها صحنه انفجار را در ذهن خود بازسازی می‌کند. دکتر بنی‌هاشمی می‌گوید: تجربه‌ انفجار ممکن است باعث بروز یا تشدید بیماری‌های روانپزشکی مثل PTSD شود. کسانی که اصطلاحا موجی می‌شوند، دچار یک بیماری روانپزشکی به نام PTSD یا اختلال استرسی پس از ضایعه روانی هستند. این افراد به خاطر ترومای روحی، وقتی دوباره در آن شرایط قرار می‌گیرند، آن شرایط را دوباره تجربه می‌کنند. درواقع "موجی‌شدن" در اصطلاح عامیانه، اغلب به همین اختلال روانی گفته می‌شود، نه لزوماً آسیب فیزیکی به مغز.

ابته متخصصان می‌گویند در فشارهای بسیار بالا (مثلاً بالای ۷۰–۱۰۰ کیلوپاسکال)، موج می‌تواند مستقیماً به مغز هم آسیب بزند. نه از طریق شکستن استخوان جمجمه، بلکه از طریق انتقال فشار ناگهانی به مایع مغزی نخاعی و مغز. این آسیب می‌تواند موجب اختلال در تمرکز، سردرد، سرگیجه، تاری دید، و مشکلات شناختی شود. این مشکل بیشتر در سربازان رخ می‌دهد یا کسانی که در نزدیکی محل انفجر هستند. آسیبی که بسته به شدت موج، فاصله فرد از محل انفجار، آمادگی بدنی و روانی فرد و تکرار این آسیب‌ها می‌تواند دائمی شود.

چطور از خود محافظت کنیم؟

* از محل انفجار فاصله بگیرید. هر متر فاصله، جان‌تان را نجات می‌دهد.

* اگر موقع انفجار در خانه یا هر ساختمان دیگری حضور دارید، فوری روی زمین بخوابید و سر و گوش‌ها را با دست بپوشانید.

* پشت دیوارهای ضخیم یا در اتاق‌های بدون پنجره پناه بگیرید.

* موقع شنیدن صداهای انفجار حتما از گوش‌گیر یا پنبه استفاده کنید. پنبه یا گوش‌گیرهای معمولی می‌توانند شدت صدای انفجار را کاهش دهند. خود این هم می‌تواند از پارگی پرده گوش و وزوز جلوگیری کند. چون از آسیب ناشی از فشار صوتی بر گوش میانی کمی جلوگیری می‌کند. همان طور که گفتیم، موج انفجار فقط صوت نیست؛ یک فشار مکانیکی بسیار شدید و سریع است که از هوا عبور می‌کند و می‌تواند از پوست و استخوان هم بگذرد. بنابراین گوش‌گیر یا پنبه فقط در برابر بُعد صوتی انفجار کمک می‌کنند، نه موج کامل. پنبه یا گوش‌گیر بهتر از هیچ است و در شرایط اضطراری به‌ویژه در فضای بسته می‌تواند تا حدی مفید باشد، اما حفاظت کامل ایجاد نمی‌کند. بهترین دفاع، پناه گرفتن پشت دیوارهای ضخیم یا در اتاق‌های بدون پنجره است.

* اگر علائمی مثل گیجی، وزوز گوش یا فراموشی دارید، بلافاصله به مرکز درمانی مراجعه کنید.