به گزارش همشهری آنلاین ۳۵۹ محدوده از کل محدوده‌های کشور که ۸۴ درصد از چاه‌های مجاز کشاورزی در آن‌ها واقع شده، دچار فرونشست زمین شده‌اند. با توجه به اینکه بحران فرونشست زمین در ایران به یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی تبدیل شده است، گفت‌وگوی تلویزیون اینترنتی همشهری در این باره با عنوان «مرگ خاموش زمین» با حضور علی بیت‌اللهی، مشاور رئیس سازمان محیط‌زیست در امور آب و فرونشست زمین و حامد یزدیان، نماینده اصفهان در مجلس شورای اسلامی به این موضوع اختصاص داشت.
از خزر تا عمان آب از دست دادیم
فرو نشست زمین پایین رفتن تدریجی یا ناگهانی سطح زمین در اثر عوامل طبیعی یا غیرطبیعی تعریف عامی از پدیده فرونشست است. مشاور رئیس سازمان محیط زیست در امور آب و فرونشست زمین در آغاز گفت و گو تعریف دقیق‌تری از این پدیده در کشور ارائه می‌دهد و می‌گوید: «در کشور ما دلیل اصلی پایین رفتن سطح زمین برداشت آب‌های زیرزمینی است. در برخی از کشورها ذوب شدن یخچال‌ها، حتی بالا آمدن آب دریاها یا استخراج معادن و غیره به عنوان دلیل ذکر شده، اما این پدیده در ۳۰ استان به دلیل افت سطح آب زیرزمینی است.»
علی بیت‌اللهی درباره میزان حجم آب از دست رفته در طول سال‌ها که فرونشست در کشور را تشدید کرده است، ادامه می‌دهد: «حجم منابع آب زیر زمینی که از اواسط دهه ۱۳۵۰ و به ویژه اواسط دهه ۱۳۷۰ با یه شیب تند از دست دادیم، حدود ۱۴۰ میلیارد متر مکعب است. برای تصور بهتر این عدد، یک کانالی را تجسم کنید که از ساحل دریای خزر تا ساحل دریای عمان به پهنای هزار متر و به عمق ۱۰۰ متر کشیده شده و پر از آب باشد. در واقع ما این حجم آب زیرزمینی را از دست دادیم که تجدید نشده‌است. در این شرایط فروریزش‌های زیادی اتفاق می‌افتد و در سطح زمین شکاف‌ها، ترک‌ها و گودال‌های عمیق و گاه سانحه‌زایی رخ می‌دهد که در دشت مهیار اصفهان، اطراف استان مرکزی، محدوده قم، نیشابور، استان کرمان و فارس بارها شاهد آن بودیم.»
گیلان، تنها استان بدون فرونشست
علی بیت‌اللهی، مشاور رئیس سازمان محیط زیست در امورآب و فرونشست زمین درباره خطر فرونشست می‌گوید: «گیلان تنها استان کشور است که تا کنون فرونشست نداشته، اما طبق پیش‌بینی من تا ۲ سال آینده در استان گیلان نیز شاهد فرونشست خواهیم بود. نقشه فرونشست تهیه شده که آماری عجیب به ما می‌دهد که در جهان نظیر آن را ندیدم. عدد فرونشست در حدود ۳ تا ۵ درصد پهنای فرونشستی مطالعه شده در کل دنیا بالای ۱۰ سانتیمتر است یعنی عمده فرونشست‌های کل دنیا مقادیر عددی کمتری دارد. با این حال در ۱۸ استان کشور این عدد بالای ۱۰ سانتیمتر است. در بهرمان استان کرمان ۴۰ سانتیمتر، در جنوب البرز ۳۰ تا ۳۵ سانتیمتر، در کلانشهرهای مشهد، شیراز و تهران بالای ۱۰ سانتیمتر فرونشست داریم. تعدد زون‌های با نرخ بالا در هیچ کشوری مثل ما تا این اندازه متعدد نیست. در هندوستان یک زون هست که عددش بیشتر است، اما فقط یک لکه است.»
لایحه کنترل فرونشست در مجلس
لایحه کنترل فرونشست در کمیسیون کشاورزی به تصویب رسیده ولی چرا این‌قدر دیر؟ نماینده اصفهان در مجلس در پاسخ به این پرسش می‌گوید: «متاسفانه این لایحه در دوره قبلی مجلس هم به نتیجه نرسیده بود. واقعیت فرونشست هنوز هم از سوی نمایندگان مجلس و مسئولان درک نشده و فقط کم شدن آب‌های سطحی را می‌بینیم. درباره برداشت‌های بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی هم نگاه درستی از سوی مردم و مسئولان وجود ندارد. از سوی مسئولان امر کنترل بر برداشت‌های غیرمجاز، اضافه برداشت‌ها و بحث تعادل بخشی آبخوان‌ها در دستور کار وزارت نیرو نیست. از سوی دیگر رقابت نادرستی بین استان‌ها در حال شکل‌گیری است که انگار با اغراق در مساله فرونشست بیشتر اعتبار بیشتری خواهند گرفت. در این رقابت از این موضوع که عدد فرونشست در محدوده سکونتگاهی هر چقدر هم اندک باشد، خطرات بیشتری به همراه دارد، غفلت می‌شود.»
حامد یزدیان با اشاره به اینکه فرو نشست به مناطق سکونتگاهی کشور رسیده و تهدید جدی برای سکونت مردم ایجاد شده، ادامه می‌دهد: «باید در ادبیات فنی موضوع دقت کنیم. به پهنه‌بندی فرو نشست در کشور بپردازیم و متناسب آن قانون وضع کنیم. کلیات موضوع در کمیسیون کشاورزی مطرح شد ولی در جزئیاتش حتما مباحث جدی داریم.»
فرونشست متولی ندارد
نماینده اصفهان تسریع در مباحث فرونشست را در ایجاد نهاد متولی می‌داند و می‌گوید: «متولی فرونشست در کشور معلوم نیست. نهادهای مختلفی در این بحث ورود می‌کنند، ولی یک متولی واحد با یک نگاه واحد و جامع که نقشه‌ها را تهیه کند، نداریم. به نظرم ضعف قانون داریم.»
حامد یزدیان درباره وظایف نهادهای مختلف می‌گوید: «عمدتا در بحث اضافه برداشت آب زیر زمینی، وزارت نیرو مسئول است ولی اینکه نظارت‌ها بر عملکرد وزارت نیرو یا وزارت جهاد کشاورزی چگونه باشد، مشخص نیست.»
او با بیان اینکه حاکمیت نگاه‌های محلی در این موضوع را جدی می‌داند و ادامه می‌دهد: «اگر زیرساخت‌های در کشور در اثر فرونشست از بین برود، مثلاً خطوط نفت و گاز یا خطوط فشار قوی برق دیگر مهم نیست که فرونشست کجا اتفاق افتاده، کل کشور خسارت می‌بینید. اگر قسمتی از هر شهری خالی از سکنه شود، تبعات آن به دیگر نقاط کشور گسترش پیدا می کند. فرونشست حتی در برخوردارترین استان، در مدت کوتاهی آن استان را به غیر برخوردار تبدیل می‌کند.»
حفر چاه در پایتخت؟
پایتخت نیز از زخم فرونشست در امان نبوده‌است. به تازگی اعلام شده که برای جبران کسری آب آشامیدنی تهرانی‌ها قرار است تعدادی چاه عمیق حفر شود. مشاور رئیس سازمان محیط زیست در امورآب و فرونشست زمین اما در این باره می‌گوید: «بعد از سد کرج، سد لتیان به کمک آمد تا آب برای جمعیت روز به رشد تهران تامین شود. سدهای لار و ماملو هم به کمک آمدند. بعد سراغ حفر چاه‌های متعدد رفتیم. حالا دوباره خبر حفر چاه عمیق منتشر می‌شود در حالی که این رویکرد غلط در مدیریت تامین آب است.»
علی بیت‌اللهی علت را در توزیع ناهگون جمعیت می‌داند و ادامه می‌دهد: «به نظر من رویکرد باید مدیریت مصرف آب باشد و نه تامین آب. بعد از زدن چند حلقه چاه، دوباره با تمرکز جمعیت، تامین آب مسئله ساز می‌شود.»
توزیع همگن زیرساخت‌ها
انتقال آب دریای عمان به فلات مرکزی کشور به عنوان راهکار برای جبران کمبود آب است که با انتقادهایی هم روبه‌رو بوده‌است. مشاور رئیس سازمان محیط زیست در امورآب و فرونشست زمین معتقد است انتقال آب بین حوزه‌ای در طولانی مدت جوابگو نیست و توضیح می‌دهد: «وقتی ظرفیت زیست محیطی برای یک منطقه وجود ندارد با انتقال آب به صورت مصنوعی تامین و گرایش به تمرکز جمعیت هم بیشتر می‌شود و این همان دور باطلی است که اتفاق می‌افتد.»
علی‌بیت اللهی تاکید می‌کند: «فرونشست یا شکاف، زبان طبیعت است که می‌گوید من دیگر کشش ندارم.»
۲۸۰۰ لیتر آب برای تولید یک تیشرت نخی
بارها تاکید شده علت اصلی فرونشست در سرزمین ایران استحصال بی‌رویه آب‌های زیرزمینی است. مشاور رئیس سازمان محیط زیست در امورآب و فرونشست زمین می‌گوید: «علت اصلی استحصال آب زیرزمینی، روش‌های نادرست کشت و زرع، آبیاری مزارع، مکان‌یابی غلط صنایع آب‌بر و توزیع ناهمگن جمعیت است.» علی بیت‌اللهی مثالی می‌زند و ادامه می‌دهد: «برای تهیه یک کیلوگرم گوشت گاو، ۱۵ هزار لیتر آب و برای تولید یک تیشرت نخی ۲۸۰۰ لیتر آب لازم است. منظور از مصرف آب فقط آب آشامیدنی نیست.»
برای جبران فرونشست چه کنیم؟
اکنون که وضعیت فرونشست در کشور به مرحله بحرانی رسیده و زنگ خطرآن به صدا درآمده، باید بدون معطلی به سراغ راهکارها رفت.
نماینده اصفهان درباره راهکارهای کنترل این بحران می گوید: «اول مسئله را بشناسیم و اشتباهات خودمان را قبول کنیم و بعد برای حل آن گام برداریم. اگر اشتباهات خودمان را قبول نکنیم نمی‌توانیم درست تصمیم بگیریم. سیاست شهرسازی ما اشتباه بوده‌است. تمرکز جمعیت در تهران و اصفهان نشان می‌دهد که خاک، آب و هوا ظرفیت این جمعیت را ندارد. دوم اینکه به فعالیت توسعه‌ای نگاه عمیق‌تری داشته باشیم.»
حامد یزدیان در این مورد به شبکه جمع‌آوری فاضلاب اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: «این کار را نشانه توسعه می‌دانیم در حالی که این آب قبلاً داخل چاه‌ها جذب زمین و سفره‌های زیرزمینی می‌شد. ما با احداث این همه حجم شبکه‌های آب و فاضلاب اجازه نمی‌دهیم یک قطره آب به زمین برگردد. پساب، حق طبیعی این زمین بوده که حالا به مصرف صنعت می‌رسد یا تبخیر می‌شود و عملا از چرخه بازگشت خارج می‌شود. در بسیاری از کشورها آب فاضلاب به صورت محلی تصفیه می‌شود و به زمین برمی‌گردد.»
او مسئله سوم را بهره‌وری می‌داند و می‌گوید: «بهره‌وری در کشاورزی بسیار پایین است. بحث امنیت غذایی مهم است ولی ما همین الان در کشور مناطقی را داریم که خاک حاصلخیز و ظرفیت بهره‌برداری بالایی دارد که مثلا می‌شود از کاشت یک هکتار گندم ۱۲ تن برداشت کرد، اما توسعه در جایی اتفاق افتاده که ۵ تن گندم از یک هکتار برداشت می‌شود.»
یزدیان درباره انتقال آب معتقد است که هر گونه دستکاری در طبیعت نادرست است، اما انتقال آب در مبدا مشکلی ایجاد نمی‌کند. او ادامه می‌دهد: «آنچه که از لحاظ محیط زیستی در انتقال آب کار اشتباهی است به هم زدن رژیم طبیعی رودخانه‌هاست. هر نوع انتقال آبی حتماً بد نیست گرچه بهتر است که در اولویت نباشد. افراط و تفریط‌هایی را پای بهره‌وری نگذاریم. توسعه شهرنشینی به این روش ما را به اینجا رسانده که داریم اتفاق بحث انتقال آب دریا را دراولویت می‌گذاریم.»
یزدیان می‌گوید: «درباره انتقال آب دریا نیز باید این نگاه را داشت که تامین آب برای جمعیت ۵ تا ۶ میلیون نفری فقط نباید از یک منبع آب باشد. توسعه دریا محور یک افق دراز مدت است. در استان‌هایی که خطر فرونشست دارند، صنایع آب‌بر نباید توسعه پیدا کند و در طولانی مدت باید صنایع منتقل شود.»
یزدیان درباره اصلاح الگوی کشت به عنوان راهکاری برای کنترل فرونشست در کشور می‌گوید: «نه تنها اصلاح الگوی کشت در برخی مناطق به شکل صحیح اجرا نشده، بلکه در برخی مناطق هنوز به اجرا درنیامده است و محصولات آب‌بر در مناطقی که تنش آبی دارند، کشت می‌شود.»
مشاور رئیس سازمان محیط زیست معتقد است فاجعه فرونشست غیر قابل جبران است. علی بیت‌اللهی می‌گوید: «تجربه‌های جهانی نشان می‌دهد فرونشست قابل کنترل و توقف است. به عنوان مثال در دشت توکیوی ژاپن در سال ۱۹۶۵ نرخ فرونشست زمین ۱۲ سانتی متر در سال بود. با اقداماتی که انجام دادند این پدیده در سال ۲۰۰۳ به صفر رسید. من اطمینان دارم که ما این ظرفیت کنترل این پدیده در کشور را داریم.» او توضیح می‌دهد می‌گوید: «فرونشست یک مخاطره طبیعی نیست. این پدیده یک مخاطره انسان ساخت و قابل کنترل است. کنترل آن یک کار هماهنگ و همه جانبه می‌خواهد. یک راهکار همین توزیع همگن جمعیت در کشور است. نکته دوم توجه به نوع کشت و زرع است. مکان‌یابی طرح‌های صنعتی هم نکته سوم است.»
او تاکید دارد که ریسک‌پذیرترین منطقه فرونشستی در کشور اصفهان است و می‌گوید: «در اصفهان ۳۰۰ مسجد تاریخی، ۲۸۵ مدرسه با معماری اصیل، بسیاری از پل‌ها و آثار تاریخی بی نظیر را داریم که در معرض تهدید فرونشست است. از ۶۳ اثر ثبت جهانی کشور ما ۲۷ اثر در محدوده فرونشست قرار گرفته‌است.»
علی بیت‌الهی خبر خوبی هم دارد و می‌گوید: «تدوین مقررات ملی فرونشست در دستور کار قرار گرفته و رئیس جمهور روی این موضوع تاکید کردند. امیدوارم در جهت کنترل خطرات این پدیده اتفاقات خوبی انجام شود.»
