راحله عبدالحسینی- سیده زهرا عباسی؛ همشهری آنلاین: بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی برنامه احیای دریاچه ارومیه که با محوریت دانشگاه صنعتی شریف و با همکاری بیش از ۷۵۰ نفر از اعضای هیئت علمی و کارشناسان فنی داخلی و خارجی در ۶ محور و در یک افق ۱۰ ساله در سال ۱۳۹۳ تدوین شد چندان موفق نبود؛ نداشتن اولویت‌بندی برای پروژه‌ها بر مبنای اثربخشی و تخصیص اعتبار به آنها بر همین مبنا، همکاری نکردن دستگاه‌های ذی‌مدخل با یکدیگر، پایش و نظارت کافی نداشتن بر اعتبار تخصیص یافته، موفق نبودن کلان در تغییر الگوی کشاورزی و خدمات در سطح حوضه آبریز، ظرفیت سازی نکردن متناسب با پروژه در منطقه و هدف‌گذاری غیرواقع‌بینانه باتوجه به مقتضیات منطقه‌ای و ملی اشاره داشت. با توجه به بازدید رئیس‌جمهوری در نوروز امسال از دریاچه و موافقت با ردیف بودجه مجزا برای آن، تلویزیون اینترنتی همشهری روز جمعه (۲۶ فروردین) با حضور علی حاجی مرادی، مدیر اجرایی اندیشکده آب و محیط زیست پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه شریف و احمد قندهاری، رئیس حوضه آبریز دریاچه ارومیه به بررسی دلایل موفق نبودن طرح‌های احیای دریاچه و راهکارهای آینده پرداخت.
مصرف آب بیشتر از توان
رئیس حوضه آبریز دریاچه ارومیه در این مناظره با تاکید بر اینکه میزان مصارف در حوضه دریاچه ارومیه بسیار بیشتر از میزان آب تجدیدپذیر بوده‌است، گفت: آب تجدیدپذیر یعنی میزان بارشی که حوضه آبریز دریافت می‌کند منهای تلفات (تبخیر و تعرق) آن. در طی سال‌ها بارگذاری ما بسیار بیشتر از این آب تجدیدپذیر بوده است و در واقع از سهمیه دریاچه هزینه کردیم. این توازن نداشتن مصرف و منبع در تراز دریاچه ارومیه دیده می‌شود.
احمد قندهاری تاکید کرد که حدود ۲۰ درصد از اتفاقی که برای دریاچه ارومیه رخ داد ناشی از تغییر اقلیم است، اما ۸۰ درصد دیگر آن به توسعه خارج از ضابطه در حوضه آبریز مربوط می‌شود.
به گفته او، حوضه آبریز دریاچه ارومیه یک ظرفیت مشخصی برای کشاورزی دارد، اما ما ۲ برابر این ظرفیت کشاورزی را توسعه داده‌ایم که خود به خود باعث افزایش مصرف آب می‌شود. منطقه هم صنعتی نیست و عمده مصارف مربوط به کشاورزی است که میزان ورودی به دریاچه را کم و دریاچه را خشک می‌کند.
کسری آب، معادل اضافه مصرف
مدیر اجرایی اندیشکده آب و محیط زیست دانشگاه صنعتی شریف هم در این مناظره و در ادامه صحبت‌های رئیس حوضه آبریز دریاچه ارومیه، گفت: طبق آمار اخیر دریاچه ۷.۱ میلیارد مترمکعب آب تجدید پذیر داشته و اگر می‌خواستیم شرایط پایدار دریاچه حفظ شود باید ۳.۱ متر مکعب سالانه ورودی آب می‌داشت و جمع مصارف باید ۴ میلیارد مکعب می‌شد. اما در حال حاضر مجموعه مصرف حوضه ۵.۱ میلیارد متر مکعب است یعنی ۱.۱ میلیارد متر مکعب از آستانه تحملی که دکتر قندهاری گفتند عبور کردیم. این عدد در ۳۰ سال می‌شود ۳۳ میلیارد متر مکعب و دقیقا همان عدد کسری دریاچه نسبت به سال ۱۳۷۴ است.
علی حاجی مرادی با بیان اینکه آخرین بار رابطه تراز سطح و حجم دریاچه سال ۱۳۹۹ محاسبه شد، اظهار کرد: طبق پیمایش اداره کل محیط زیست آذربایجان غربی، حداکثر عمقی که در چرومی از جزیره کبودان تا پل میان‌گذر داشت، ۸۰ سانتی‌متر بیشتر نبود یعنی چیزی کمتر از ۶۰۰ میلیون متر مکعب. این درحالی است که تبخیرها تازه از همین فروردین آغاز می‌شود و تا شهریور ادامه دارد و قطعا آب دریاچه کمتر می‌شود.
بی‌توجهی به دریاچه؛ آری یا نه؟
یکی از موضوعات مورد بحث در گفت‌وگوی تلویزیون اینترنتی همشهری درباره «بررسی دلایل موفق نبودن طرح‌های احیا، اهمیت اختصاص ردیف بودجه مجزا برای طرح های احیا و راهکارهایی برای احیای موفق دریاچه ارومیه» که روز جمعه، ۲۲ فروردین برگزار شد، بی‌توجهی به دریاچه ارومیه بود. نکته‌ای که رئیس حوضه آبریز دریاچه ارومیه آن را تایید نکرد و گفت: ۱۰ سال است که سقف مصارف در حوضه آبریز بسته شده است. در واقع بی‌توجهی به دریاچه صورت نمی‌گیرد.
احمد قندهاری تصریح کرد: هیچ کس در جمهوری اسلامی ایران نیست که دغدغه دریاچه را نداشته باشد. کمتر از دو ماه قبل ما آنالیزی از میزان موفقیت ۲۶ مصوبه دریاچه ارومیه داشتیم. همه نهادها هم در مسئولیت مستقیم خود در اجرای پروژه‌ها موفق بودند. در موفقیت پروژه‌ها ۳۰ درصد دولت سهم دارد و ۷۰ درصد مردم که سهمشان مربوط به چاه‌های غیر مجاز، برداشت‌های غیرمجاز، رساندن آب به دریاچه، کاهش سطح زیر کشت و ... تعریف می‌شود.
او با بیان اینکه وزارت نیرو بیش از ۸۰ درصد وظایف خود را برای احیای دریاچه ارومیه انجام داده است، افزود: در واقع این وزارتخانه برنامه منابع و مصارف سالانه را مدیریت کرده است. بر اساس اولویت‌بندی اول آب آشامیدنی، بعد سرانه محیط زیست و و در نهایت کشاورزی با استفاده از سدها قرار دارند. کارهای سازه‌ای انتقال آب از یک حوضه دیگه هم تقریبا کامل انجام شده‌است. همچنین انتقال ۱۸۰ میلیون مترمکعب آب که از سردشت باید انجام شود هم در دست مطالعه است. موضوع انتقال آب البته جزو اولویت‌ها نیست و تاکید ما این است که موضوع آب دریاچه در خود حوضه حل شود.
با این وجود، علی حاجی مرادی، مدیر اجرایی اندیشکده آب و محیط زیست دانشگاه صنعتی شریف در پاسخ به صحبت‌های رئیس حوضه آبریز دریاچه ارومیه گفت: در اجرای آن ۲۶ پروژه وزارت نیرو، جهاد کشاورزی، محیط زیست و دیگر نهادها سهم بالایی از موفقیت اعلام می‌کنند اما در مجموع شاهد ترکیب خوبی نبوده‌ایم. امروز تراز دریاچه ۱۲۷۰ متر است یعنی ما ۱۱۵ سانتی‌متر نسبت سال ۱۴۰۰ کاهش داریم و ۴۲ سانتی‌متر نسبت به سال ۱۳۹۳. ۲۶ پروژه تعریف شده هم طبق مطالعات ۹ آسیب داشت که یکی از آنها اعتبار و بودجه بود. کدام آسیب در ۳ سال اخیر حل شده‌است؟
احمد قندهاری، رئیس حوضه آبریز دریاچه ارومیه اما در باره گفت: یکی از آسیب‌ها اعتبار و بودجه بود که پنجمین مورد است. قبل از آن ۴ آسیب هست که باید رفع شود.
ردیف بودجه مجزا برای دریاچه
فروردین امسال بود که رئیس‌جمهوری از دریاچه ارومیه بازدید. مسعود پزشکیان با بیان اینکه در سال‌های گذشته ۲۷ برنامه احیاء دریاچه ارومیه در بخش کشاورزی مصوب شده است، از اجرا نشدن این برنامه‌ها انتقاد و تاکید کرد که تلاش می‌کنیم از همراهی اساتید دانشگاه، محققان و کارشناسان در این راستا استفاده کنیم. در حاشیه این سفر رضا رحمانی، استاندار آذربایجان غربی خبر داد که سال‌های گذشته ردیف بودجه‌ای برای دریاچه ارومیه وجود نداشت و یکی از مطالبات تعریف ردیف بودجه‌ای مشخص برای دریاچه بود که با دستور دکتر پزشکیان مقرر شد این اقدام صورت گیرد.
علی حاجی مرادی، مدیر اجرایی اندیشکده آب و محیط زیست دانشگاه صنعتی شریف در این باره گفت: از سال ۱۴۰۰ تا امروز یک ریال اعتبار از محل قانون مدیریت بحران به جز سال گذشته برای دریاچه مصوب نشده بود. اول از همه اعتبار احتیاج دارد که رئیس جمهوری اشاره کردند. نکته دوم هم زمان است. بیش از آنکه در حال حاضر به منابع مالی نیاز داشته باشیم، باید جلوی هدر رفت زمان را بگیریم. در حالی که همین حالا همه انهار منشعب از رودخانه‌های حوضه آبریز دریاچه باز هستند و در فصل غیر زراعی به سمت اراضی کشاورزی می‌روند. باید از ورود آب به انهار جلوگیری شود. بحث مشارکت مردم هم از ابتدای اردیبهشت شروع می‌شود.
احمد قندهاری، رئیس حوضه آبریز دریاچه ارومیه هم توضیح داد: دریاچه متعلق به دولت‌ها نیست. برآیند یک کاری است که از دهه ۱۳۸۰ شروع شده است و فرآیندی پایدار می‌خواهد. قرار بود مصرف از دریاچه کم شود، اما آیا در این دو دهه کم شده؟ اگر قرار باشد دریاچه ارومیه احیا شود، هر کسی باید مسئولیتش را به درستی انجام بدهد. زحمات دولت‌ها قابل انکار نیست، اما هرکس باید در جای خود درست کار کند.
برای دریاچه چه کنیم؟
یکی از مهم‌ترین نکاتی که در این گفت‌وگوی تلویزیونی مطرح شد امید به احیای دریاچه ارومیه بود.
رئیس حوضه آبریز دریاچه ارومیه تاکید کرد: من معتقدم دریاچه احیا می‌شود، اما نه فقط با اقدامات دولتی و مردم باید به این موضوع ورود کنند. هرجا اقتصاد دولتی است به زمین خورده و باید بخش خصوصی وارد شود. در این بخش هم همین‌طور است. اگر قرار است دریاچه احیا شود کار خود مردم است. دریاچه ارومیه برای همه مردم ایران است.
احمد قندهاری با بیان اینکه مدتی قبل در یک نشست اندیمشندان موضوع مشارکت مردم مطرح شد، اظهار کرد: این شده است یک جمله کلیشه‌ای اما هیچ کس آستین بالا نمی‌زند که مشارکت یعنی چه؟ مردم آموزش ندیده‌اند که مشارکت چطور محقق می‌شود.
او با اشاره به کارهای مطالعاتی یونسکو توضیح داد: مصرف آب برای آبیاری درخت در این حوضه مساوی با آبیاری برنج است که جزو پرمصرف‌ها محسوب می‌شود. این فرهنگ‌سازی اما به زور نمی‌شود. باید توجیه و آموزش جدی گرفته شود. او با بیان اینکه در این حوضه ۶ میلیون نفر جمعیت داریم، افزود: سرانه آب در این حوضه کمتر از هزار است و در همین حالا این حوضه در تنش آبی است. معیشت مردم اطراف دریاچه به آب وابسته است. ۹۰ درصد آب چه مجاز چه غیر مجاز در بخش کشاورزی استفاده می‌شود. استفاده از تکنولوژی برای بهبود معیشت مردم نه صرفاً کشاورزی بسیار موثر است. تغییر زندگی و معاش مردم گام اول است.
رئیس حوضه آبریز دریاچه ارومیه تاکید کرد که با حل این مسائل دریاچه احیا خواهد شد و باید این اتفاق بیافتد در غیر این صورت حوضه با مشکل مواجه می‌شود؛ این دریاچه و زیست‌بوم قرار است برای آینده بماند.
مدیر اجرایی اندیشکده آب و محیط زیست دانشگاه صنعتی شریف هم تاکید کرد: اینکه مصرف آب کشت درخت شانه به شانه برنج است، متوجه وزارت نیرو است که باید این معضل را حل می‌کرد.
علی حاجی‌مرادی با اشاره به اینکه ۸ ماه از دولت جدید گذشته است، گفت: زمان دارد از دست می‌رود. ما ۶ راهکار ۸ ماهه داریم.
او روی صحبت خود را به آینده دانست و توضیح داد: راهکار اول درباره ۱۷۰ هزار هکتار اراضی کشاورزی است که با توجه به مطالعات صورت گرفته در سال ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ با کمک فائو فاقد ارزش و بهره‌وری اقتصادی ندارند. این زمین‌ها آبیاری می‌شوند، اما بهره‌وری خاک‌شان از نظر اقتصادی مناسب نیست و پیشنهاد ما اجرای طرح نکاشت و ایجاد مشاغل جایگزین است. این زمین‌ها می‌توانند تبدیل به نیروگاه خورشیدی شوند.
حاجی‌مرادی راهکار دوم را با توجه به آبیاری مدرن فقط در ۲۰ درصد اراضی کشاورزی حوضه دریاچه ارومیه، اجرا و اصلاح آبیاری در ۸۰ درصد بقیه زمین‌ها دانست.
او با بیان اینکه ۱۰۵ هزار هکتار زمین گندم در حوضه آبریز ارومیه فعال است که با ارقام قدیمی کشت می‌شود، گفت: ۴ رقم جدید گندم اگر در این زمین‌ها جایگزین شود ۳۰ درصد آب کمتر و ۲ برابر محصول بیشتر خواهند داشت و جایگزینی ارقام در این زمین‌ها پیشنهاد سوم ماست.
راهکار چهارم برای احیای دریاچه ارومیه از نگاه مدیر اجرایی اندیشکده آب و محیط زیست دانشگاه صنعتی شریف بازگشت ۴۴ هزار هکتار باغ سیب با سن بیش از ۳۰ سال در حوضه دریاچه به باغ انگور با مصرف آب کمتر بود.
او همچنین جایگزینی ارقام جدید علوفه در ۶۰ هزار هکتار زمین به جای یونجه با پروتئین مناسب را راهکار چهارم دانست و گفت: ۷۰۰ میلیون مترمکعب مصرف چاه‌های غیرمجاز است و همین میزان مصرف غیرمجاز چاه‌های مجاز که باید این مساله به عنوان راهکار پنجم مدیریت شود.
راهکار ششم و نهایی حاجی‌مرادی برای احیای دریاچه ارومیه کاهش کشت چغندرقند به عنوان محصول پرآب‌بر بود که او در این باره توضیح داد: کشت چغندرقند بیش از نیاز ۵ کارخانه حوضه ممنوع است. نیاز این ۵ کارخانه ۱.۵ میلیون تن در سال است در حالی که سال گذشته ۲.۴ میلیون چغندر در حوضه کشت شد.
مدیر اجرایی اندیشکده آب و محیط زیست دانشگاه صنعتی شریف در پایان گفت: نوع امید من با دکتر قندهاری فرق می‌کند. من اتفاقا معتقدم دولت سهم پررنگی دارد. اگر رویکرد دولت چهاردهم و دولت‌های بعدی رویکرد هزینه کردن باشد در بازه ۱۲-۱۵ ساله دریاچه ارومیه به تراز ۲۷۴ که تراز اکولوژیکش است، خواهد رسید.
