روسیه و شرکا برای ایران فرش قرمز ۴۰۰ میلیارد دلاری پهن کردند
با اجرایی‌شدن رسمی توافقنامه تجارت آزاد میان ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا از ۲۵ اردیبهشت ۱۴۰۴، دروازه‌ای تازه به‌روی تجارت منطقه‌ای گشوده شد؛ توافقی که پس از پنج سال مذاکره و جایگزینی نسخه موقت «تجارت ترجیحی»، حالا با حذف تعرفه‌های گمرکی برای بیش از ۸۷ درصد اقلام، فرصت‌های بی‌سابقه‌ای برای صادرکنندگان ایرانی به‌ویژه در حوزه کشاورزی، صنایع غذایی و پتروشیمی فراهم کرده است. این پیمان، نه‌تنها هزینه‌های تجارت را به‌شدت کاهش می‌دهد، بلکه زمینه‌ساز جهش صادرات غیرنفتی و حضور پررنگ‌تر تولیدکنندگان ایرانی در بازار ۴۰۰ میلیارد دلاری واردات کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا خواهد بود. حالا با کاهش میانگین تعرفه وارداتی از ۲۰ درصد به ۴.۵ درصد و افزایش تدریجی صفر شدن عوارض گمرکی تا پنج سال آینده، چشم‌اندازی روشن برای بنگاه‌های اقتصادی ایران ترسیم شده که می‌تواند نقطه عطفی در مسیر توسعه صادرات منطقه‌ای و همگرایی اقتصادی باشد.
با اجرایی شدن رسمی توافقنامه تجارت آزاد میان ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا، فصل نوینی در تعاملات تجاری تهران با پنج کشور عضو این اتحادیه (روسیه، بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان و ارمنستان) آغاز شد. این توافق که جایگزین نسخه موقت «تجارت ترجیحی» سال ۱۳۹۸ شده است، طی مراحل طولانی بررسی قانونی و فنی به تصویب رسید و به‌طور کامل عوارض گمرکی حدود ۷۵ تا ۸۰ درصد از کالاهای صادراتی و وارداتی را حذف می‌کند.
بر اساس منابع رسمی، رفع تعرفه‌ها در مجموع بیش از ۱۰ هزار ردیف کالایی را در بر می‌گیرد که نخستین گروه از آنها از خرداد ۱۴۰۴ وارد فاز صفر درصد خواهند شد و مابقی در سقف زمانی پنج ساله کاهش می‌یابند. این ساختار پلکانی به بنگاه‌های ایرانی امکان می‌دهد تا با برنامه‌ریزی بلندمدت برای صادرات محصولات کشاورزی (مانند پسته، خشکبار و میوه‌های سردرختی)، صنایع غذایی، پوشاک، فرش دستباف و پتروشیمی، سهم خود را در بازارهای همسایه به‌تدریج افزایش دهند.
نقشه راه همگرایی اقتصادی در اوراسیا
اتحادیه گمرکی اوراسیا که در ژانویه ۲۰۱۰ توسط روسیه، بلاروس و قزاقستان پایه‌گذاری شد، در ادامه مسیر همگرایی اقتصادی در منطقه، با پیوستن ارمنستان و قرقیزستان به جمع اعضا، شکل اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) را به خود گرفت. چارچوب فعالیت این اتحادیه، شامل حذف مرزهای گمرکی میان اعضا، اعمال تعرفه مشترک خارجی و حضور یکپارچه در مذاکرات جهانی از جمله سازمان تجارت جهانی است.
ایران که در سال ۲۰۱۹ توافق تجارت ترجیحی با اوراسیا را آغاز کرده بود، پس از پنج سال مذاکره، اکنون به توافقنامه‌ای جامع دست یافته است؛ توافقی که به گفته آندری اسلپنف، وزیر تجارت کمیسیون اقتصادی اوراسیا، مسیر همکاری راهبردی بلندمدت را هموار خواهد کرد.
کاهش میانگین تعرفه به ۴.۵ درصد
بر اساس این توافق، میانگین تعرفه گمرکی کالاهای وارداتی از اوراسیا به ایران از ۲۰ درصد به ۴.۵ درصد کاهش یافته و تعرفه ۸۷ درصد از اقلام مبادله‌ای میان دو طرف به صفر رسیده است. رئیس اطلاع‌رسانی دولت نیز از تحقق این توافق به‌عنوان یک دستاورد اقتصادی بزرگ نام برده و پیش‌بینی کرده است که حجم تجارت دوجانبه به حداقل ۱۰ میلیارد دلار برسد.
رشد صادرات ایران و نقش برجسته کشاورزی و صنایع غذایی
مطابق آمار گمرک ایران، در ۹ ماهه نخست سال ۱۴۰۳ بیش از ۳.۸ میلیون تن کالا به ارزش ۱.۵ میلیارد دلار به کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا صادر شده است. این ارقام نسبت به سال قبل رشدی بیش از ۲۰ درصد را نشان می‌دهد. اقلام صادراتی عمدتاً شامل محصولات کشاورزی (خشکبار، میوه، سبزیجات)، فرآورده‌های غذایی (رب گوجه، کنسرو، آبمیوه)، مواد شیمیایی، فلزات و محصولات پتروشیمی (پلی‌اتیلن، پلی‌پروپیلن) بوده‌اند.
روسیه با واردات نزدیک به ۲ میلیون تن کالا از ایران، بزرگ‌ترین شریک تجاری تهران در میان کشورهای اوراسیا است. پس از آن، ارمنستان، قزاقستان، قرقیزستان و بلاروس در رتبه‌های بعدی قرار دارند.
افق روشن برای تولیدکنندگان ایرانی
میرهادی سیدی، رئیس تیم مذاکراتی ایران و اوراسیا، اعلام کرده است که با اجرای توافقنامه تجارت آزاد، علاوه بر حذف حقوق گمرکی، پوشش کالایی این موافقت‌نامه به بیش از ۸۰ درصد اقلام تجاری رسیده و ظرفیت صادراتی ایران در صورت استفاده بهینه، می‌تواند تا ۳۰ میلیارد دلار افزایش یابد.
او با اشاره به این‌که در سال گذشته تجار ایرانی حدود ۵۰ میلیون دلار صرف پرداخت حقوق گمرکی به کشورهای اوراسیا کرده‌اند، افزود: اکنون انگیزه ورود تولیدکنندگان و بازرگانان ایرانی به بازار بزرگ ۴۰۰ میلیارد دلاری واردات اتحادیه اوراسیا دوچندان شده است.
از تجارت ترجیحی تا تجارت آزاد کامل
پیشینه مذاکرات ایران و اوراسیا به سال ۱۳۹۵ بازمی‌گردد. نخستین توافق ترجیحی در سال ۱۳۹۷ امضا و از آبان ۱۳۹۸ اجرایی شد. طی این مدت، صادرات ایران از ۶۰۰ میلیون دلار به بیش از ۲ میلیارد دلار افزایش یافت و حالا با اجرایی شدن نسخه جامع توافق، پیش‌بینی می‌شود این رقم به شکل قابل‌توجهی رشد کند.
فرصت‌ها و چالش‌ها در مسیر همکاری منطقه‌ای
عضویت ایران در توافقنامه تجارت آزاد با اتحاد اوراسیایی (EAEU) یکی از مهم‌ترین فرصت‌های منطقه‌ای در سال‌های اخیر محسوب می‌شود. با توجه به ظرفیت‌های قابل توجه اقتصادی ایران و نیز موقعیت استراتژیک این کشور در منطقه، همکاری‌های اقتصادی با کشورهای عضو این اتحاد – شامل روسیه، بلاروس، قرقیزستان و ارمنستان – می‌تواند نقش بسزایی در تنوع‌بخشی به روابط اقتصادی ایران و کاهش وابستگی به برخی بازارهای سنتی داشته باشد. این همکاری می‌تواند به عنوان یک پل ارتباطی بین مناطق غنی شرق آسیا و غرب آسیا عمل کند و ایران را به یکی از محورهای مهم ترانزیتی و تجاری در آسیا تبدیل کند.
اما در کنار این فرصت‌ها، چالش‌های متعددی نیز وجود دارد که می‌توانند فرآیند همکاری منطقه‌ای را با اختلال مواجه کنند. یکی از مهم‌ترین این چالش‌ها، نوسانات ارزی است که می‌تواند قیمت‌گذاری صادرات و واردات را دچار عدم اطمینان کند. همچنین، ضعف رقابت‌پذیری برخی از صنایع داخلی در برابر واردات از یک سو و صادرات به بازارهای جدید از سوی دیگر، نیازمند بازنگری در زیرساخت‌های تولیدی و نوآوری است.
پیچیدگی‌های رویه‌ای و گمرکی نیز از دیگر موانع عمده در مسیر تسهیل تجارت آزاد است. زمان‌بر بودن فرآیندهای گمرکی، الزامات مدارک متعدد و عدم انطباق استانداردهای فنی و بهداشتی می‌تواند باعث افزایش هزینه‌های معاملاتی و کاهش جذابیت تجارت شود. همچنین، محدودیت‌های بانکی و مشکلات ارزی ناشی از تحریم‌های بین‌المللی، انجام تراکنش‌های بین‌المللی را دشوار کرده است.
