نگاهی به الگوی ژنتیکی همسایگان خلیج فارس
به گزارش خبرگزاری برنا هرمزگان صمیم ارزانی پزشک عمومی در یادداشتی نوشت: جنوب ایران، با موقعیت راهبردی‌اش در حاشیه خلیج فارس، همواره چهارراه تمدن‌ها، مهاجرت‌ها و تبادلات فرهنگی بوده است. امروز، علم ژنتیک پرده از بخشی از این تاریخ برمی‌دارد. مطالعه ژنوم مردم این منطقه، روایتی شگفت‌انگیز از آمیزش ژنتیکی هزاران ساله را آشکار می‌کند؛ آمیزشی که نشانه‌هایی از نخستین انسان‌های مدرن، مهاجران باستانی و دریانوردان تاریخی را در خود جای داده است.
بر اساس پژوهش‌های ژنتیک جمعیتی، مردم جنوب ایران از لایه‌های متعددی از تبارهای ژنتیکی تشکیل شده‌اند که در طول بیش از ۵۰ هزار سال شکل گرفته است. هاپلوگروه‌های Y-DNA J1 و J2 که در حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد مردان جنوب ایران دیده می‌شود، به مهاجرت کشاورزان اولیه از خاورمیانه به فلات ایران در دوران نوسنگی بازمی‌گردد. همچنین، ردپایی از هاپلوگروه E-M123 با منشأ آفریقایی در حدود ۵ درصد جمعیت، احتمالاً به واسطه تجارت دریایی و تبادل انسانی در دوره اسلامی و یا مهاجرت‌های کهن‌تر وارد منطقه شده است. در زنان این منطقه نیز هاپلوگروه‌های mtDNA M و R که به تبار جنوب آسیایی مربوط می‌شوند، نشانگر تأثیر روابط دریایی با هند و پاکستان به‌ویژه در دوره‌های هخامنشی و ساسانی هستند.
مطالعات متعددی طی سال‌های اخیر به بررسی این تنوع پرداخته‌اند. در پروژه‌ای با عنوان «تکامل ژنوم ایران» که در سال ۲۰۱۹ با همکاری دانشگاه‌های تهران، کمبریج و موسسه ماکس پلانک انجام شد، ژنوم هزار نفر از ایرانیان، از جمله مردم جنوب، بررسی شد. این مطالعه نشان داد که مردم این منطقه از ترکیبی متشکل از حدود ۶۰ درصد نیاکان نئولیتیک خاورمیانه، ۲۰ درصد جمعیت‌های باستانی قفقاز، و ۲۰ درصد جنوب‌آسیایی یا آفریقایی بهره می‌برند. یافته‌ای دیگر مربوط به ژن G6PD است که مقاومت به مالاریا را افزایش می‌دهد؛ مطالعه‌ای در سال ۲۰۲۱ در دانشگاه علوم پزشکی شیراز نشان داد که این جهش ژنتیکی در برخی نواحی ساحلی چون بندرعباس و قشم شیوع بیشتری دارد و پاسخی تکاملی به شرایط گرم و شیوع تاریخی مالاریا در این مناطق بوده است.
از سوی دیگر، اشتراک ژنتیکی مردم جنوب ایران با اعراب حاشیه جنوبی خلیج فارس نیز قابل توجه است. در مناطقی مانند خوزستان، به‌ویژه در میان اقوام عرب، بین ۳۰ تا ۴۰ درصد اشتراک ژنتیکی با کشورهای عربی جنوب خلیج فارس مشاهده شده که ریشه در پیوندهای دوران اسلامی و حتی دوره ساسانی دارد. تاریخ امپراتوری‌های ایران نیز در تنوع ژنتیکی جنوب کشور نقش مؤثری ایفا کرده است. در دوران هخامنشی و ساسانی، بنادری چون سیراف و هرمز از مهم‌ترین مراکز بازرگانی دریایی بودند که موجب مهاجرت و ورود گروه‌هایی از جنوب آسیا، شرق آفریقا و حتی شرق آسیا شدند. تأثیر این تبادلات را می‌توان در فراوانی بالای هاپلوگروه‌های مادری مانند M3 و U7 مشاهده کرد.
در دوره اسلامی، افزایش مهاجرت اعراب و ازدواج‌های میان‌قومیتی، موجب گسترش هاپلوگروه‌هایی نظیر J1-L858 شد که به جمعیت‌های عربی مربوط می‌شود. همچنین در قرون هفدهم تا نوزدهم، ورود مهاجران آفریقایی به بنادر جنوبی موجب گسترش برخی هاپلوگروه‌های آفریقایی مانند E-U174 و L1c شد که امروز نیز در برخی نقاط ساحلی دیده می‌شود.
تفاوت‌های درون‌منطقه‌ای نیز قابل توجه‌اند. در کوهستان‌های زاگرس جنوبی، از جمله میان قوم لر و بختیاری، سهم بالایی از هاپلوگروه R1b دیده می‌شود که به مهاجرت‌های هندواروپایی عصر برنز مربوط است. در مقابل، در نواحی ساحلی مانند بوشهر و بندرعباس، هاپلوگروه J2-M172 با فراوانی بیشتری یافت می‌شود که پیوندهایی با فرهنگ‌های دریانوردی مدیترانه‌ای دارد. در جزایری همچون قشم و کیش، تنوع ژنتیکی بیشتری به‌ویژه در هاپلوگروه‌های T و L مشاهده می‌شود که نشان‌دهنده تأثیر بیشتر روابط آفریقایی و جنوب‌آسیایی است.
البته مطالعه ژنوم جنوب ایران با چالش‌هایی نیز روبه‌روست. کمبود داده‌های باستان‌شناسی ژنتیکی از اسکلت‌های کهن، مانعی جدی در بازسازی دقیق تاریخ ژنتیکی منطقه است. با این حال، طرح «پروژه ژنوم ملی ایران» که در سال ۱۴۰۱ آغاز شد و توالی‌یابی ژنوم ۱۰۰ هزار ایرانی را هدف قرار داده، امیدها را برای ترسیم دقیق‌تر نقشه ژنتیکی اقوام گوناگون ایران، از جمله مردم جنوب، افزایش داده است.
در نهایت، ژنوم مردم جنوب ایران را می‌توان مانند موزاییکی رنگارنگ و پیچیده در نظر گرفت؛ بازتابی از هزاران سال تاریخ، مهاجرت، و تبادل فرهنگی. از کشاورزان نوسنگی گرفته تا بازرگانان هندی، از دریانوردان فنیقی تا جنگجویان عرب، همه نقشی در شکل‌گیری دی‌ان‌ای ساکنان امروز این منطقه ایفا کرده‌اند. این میراث ژنتیکی، سندی زنده از تاریخ پویای خلیج فارس و مردمانی است که از گذشته تا امروز، در پیوند با جهان اطراف خود زیسته‌اند.
