«سفینه کهن رباعیات» شامل مقدمه‌ای جامع درباره تاریخ تألیف سفینه رباعیات، ساختار، رسم‌الخط و روش تصحیح است و پس از آن رباعیات بیش از یکصد شاعر از جمله عمر خیام، سنایی، انوری، مهستی گنجوی، اوحدالدین کرمانی، سوزنی، عین‌القضات و بسیاری دیگر آمده است. رباعیات در موضوعات مختلفی چون توحید، مدح، بزم، طبیعت، عشق، زیبایی‌شناسی و مسائل عرفانی طبقه‌بندی شده‌اند. این اثر نه تنها گنجینه‌ای از رباعیات کلاسیک است بلکه برای پژوهشگران ادبیات، تصوف و نسخه‌شناسی فارسی منبعی بسیار ارزشمند به شمار می‌رود.
>>بررسی تاریخ، محل تدوین و اصالت نسخه
کتاب حاضر به معرفی و تحلیل نسخه‌ای ارزشمند از رباعیات فارسی می‌پردازد که در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی در قم نگهداری می‌شود و با شماره ۱۲۵۹۸ ثبت شده است. بخش اصلی این نسخه شامل ۱۲۵۸ رباعی است که از این تعداد ۱۲۵۰ رباعی تکراری نیست.
این سفینه دارای فهرستی موضوعی از ابواب (فصل‌ها) در ابتدای نسخه است. نام بیش از ۸۰ شاعر فارسی زبان سده‌های پنجم تاهفتم هجری در آن آمده است.
اگرچه نسخه موجود احتمالاً در نیمه اول سده هشتم هجری کتابت شده اما شواهدی وجود دارد که تدوین آن باید پیش از این تاریخ و شاید در سده هفتم هجری انجام شده باشد.
>>محتوای کتاب
سفینه کهن رباعیات مجموعه‌ای ادبی است که شامل ۱۳۱ باب موضوعی از رباعیات فارسی است و به سبک سنتی دیوان‌های شعر تدوین شده است. این اثر با رباعیاتی در توحید آغاز می‌شود و سپس به ترتیب به مدایح، توصیف طبیعت، اوصاف چهره و در نهایت به موضوعات عاشقانه و هزل می‌پردازد.
برخی باب‌ها مانند «در تفاریقات اوحدالدین کرمانی» و «در انواع رباعیات» دارای بیش از یکصد رباعی‌اند در حالی که برخی دیگر تنها ۲ رباعی دارند که این نشان دهنده پراکندگی و تنوع محتوایی مجموعه است.
این سفینه شباهت‌های قابل توجهی با آثاری چون «نزهة المجالس» و «خلاصة الأشعار فی الرباعیات» دارد. این شباهت‌ها در ساختار موضوعی و حتی در محتوای برخی رباعیات دیده می‌شود. با این حال مقایسه دقیق نشان می‌دهد که میزان رباعیات مشترک میان این مجموعه‌ها کمتر از ۲۵ درصد است که نشان می‌دهد احتمال اقتباس مستقیم میان آن‌ها ضعیف است. این میزان اشتراک به جای تقلید بیشتر از وجود یک گفتمان ادبی مشترک در آن دوران حکایت دارد که به شکل‌گیری مجموعه‌هایی با ساختار مشابه منجر شده است.
علاوه بر اشتراکات ساختاری و محتوایی، کتاب سفینه کهن رباعیات حاوی نشانه‌هایی است که از شیوه گردآوری غیر متمرکز آن حکایت دارند. برای نمونه وجود رباعی‌های تکراری در بخش‌های مختلف با اختلافات در انتساب یا ضبط متون نشان می‌دهد که مدون سفینه از منابع متعددی بهره برده و احتمالاً از تکرارها بی‌اطلاع بوده است.
همچنین قرائن متعدد از جمله دقت پایین در کتابت و ساختار ترکیبی اثر احتمال اینکه کاتب نسخه خود مدون اصلی نبوده باشد را تقویت می‌کند. این ویژگی‌ها در کنار تنوع موضوعی و شیوه گزینش رباعیات، کتاب سفینه کهن رباعیات را به نمونه‌ای مهم برای تحلیل ادبیات رباعی‌پردازی قرون میانه ایران بدل می‌سازد.
>>اهمیت تاریخی و ادبی کتاب
در سرآغاز کتاب سفینه کهن رباعیات چنین آمده است که رباعی از دیرباز تا امروز یکی از محبوب‌ترین قالب‌های شعر فارسی بوده و به دلیل ساختار کوتاه و بیان موجز حتی در میان عامه مردم نیز رواج بسیاری داشته است. این محبوبیت در برخی دوره‌ها و مناطق به قدری بوده که موجب پدید آمدن سفینه‌های مستقلی برای رباعیات شده است؛ پدیده‌ای که در میان دیگر قالب‌های شعری فارسی کمتر دیده می‌شود.
نویسندگان تأکید می‌کنند که این رواج رباعی‌سرایی باعث شده گاه یک رباعی به چند شاعر مختلف در منابع گوناگون نسبت داده شود. اهمیت سفینه‌های رباعی نه فقط در معرفی سرایندگان تازه یا کمتر شناخته شده بلکه در ساختار و شیوه تنظیم آن‌ها نیز نهفته است. با توجه به کم‌یابی چنین سفینه‌هایی انتشار هر نسخه موجود اهمیت فراوانی دارد.
کتاب سفینه کهن رباعیات از جمله نمونه‌های مهم و نادر این سنت است که بیش از ۱۲۵۰ رباعی را گردآورده و بیشترین تعداد رباعیات منسوب به خیام در منابع کهن را در خود دارد. (۴۴ رباعی که ۱۳ تای آن‌ها در هیچ منبع کهنی ثبت نشده‌اند).
این اثر برای نخستین بار به صورت انتقادی تصحیح شده و در کنار دیگر سفینه‌هایی که در شمال غرب ایران تدوین یافته‌اند به فهم دقیق‌تر تحولات ادبی و گفتمان‌های شعری آن منطقه کمک می‌کند. انتشار آن گامی مهم در شناسایی منابع کهن شعر فارسی به شمار می‌رود.
سفینه کهن رباعیات در سال ۱۴۰۴ توسط انتشارات موقوفات ایرج افشار در ۳۸۴ صفحه منتشر شده است.