به گزارش خبرنگار کتاب >>ایرنا، تولید کاغذ در ایران، مساله‌ای است که سابقه طولانی دارد. کاغذهایی با کیفیت‌های مختلف و برای اهداف مختلف در ایران تولید می‌شد. همچنین مواد اولیه مورد استفاده برای تولید کاغذها متفاوت است. تولید کاغذ تحریر موضوعی است که در سال‌های اخیر با نقدها و نظرهای متفاوتی همراه بوده است. آن‌ها که مخالف تولید کاغذ تحریر در ایران هستند، بر کمبود منابع طبیعی مانند چوب و آب تاکید دارند و همچنین برقی که در این سال‌ها مانع تولید در بخش‌های مختلف شده است. از طرفی کیفیت پایین و قیمت بالای کاغذ تحریر تولید شده و مسائلی که برای چاپ و نشر به همراه دارد، موجب شده گروهی واردات کاغذ را بر تولید آن ترجیح بدهند.
طرف مقابل، حامیان تولید کاغذ تحریر در داخل ایران هستند، آن‌ها هم از کیفیت کاغذ تحریری که در ایران تولید می‌شود، مطلع هستند، اما سرمایه‌گذاری برای تولید داخلی را مهم می‌پندارند، زیرا در سایه آن کارخانه‌هایی فعال و موجب اشتغال‌زایی در ایران می‌شود. همچنین به گفته آن‌ها اگر ایران در هر موضوع به خارج از کشور وابسته نباشد، در زمانه تحریم‌ها وضعیت بهتری خواهد داشت. طرفداران تولید کاغذ داخلی می‌گویند اگر تولید کاغذ تحریر چند سال به شکل مستمر ادامه داشته باشد، در این روند کالای با کیفیت‌تری تولید خواهدشد.
سیدمهدی صادقی‌نژاد ناشر پیشکسوت سال‌ها با انواع کاغذها کتاب منتشر کرده است، او همچنین گاهی مسئولیت‌هایی داشته که منجرشده از نزدیک با روند تولید و همچنین استفاده از کاغذ ایرانی آشنا شود. در ادامه گفت‌وگوی او را با ایرنا درباره امکان تولید کاغذ در ایران و مسائلی که به همراه دارد، می‌خوانید.
>>کیفیت کاغذ پارس و مازندران برای انتشار کتاب خوب نبود
آیا تجربه استفاده از کاغذ ایرانی را دارید؟
مدت‌ها در نشر دانژه که زمینه فعالیت آن کتاب‌های روان‌شناسی، روان‌پزشکی، مشاوره توان‌بخشی و تربیتی خانواده است، فعالیت کردم. این نشر را از سال ۷۹ همراه علی‌حسین سازمند تاسیس کردیم، او مدیرمسئول و من مدیرعامل نشر بودم. در این سال‌ها با انواع کاغذ، پاکت و جلد کتاب سروکار داشتم، همچنین مشاور کمیسیون آموزشی اتحادیه ناشران، عضو کمیته آموزش و پژوهش انجمن ناشران دانشگاهی، در بیست‌وهشتمین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب مسئول دبیرخانه کمیته علمی و فرهنگی و همچنین چندین سال دبیر سالن اهل قلم در نمایشگاه بین‌المللی کتاب بودم.
تقریبا هیچ‌گاه از کاغذ ایرانی استفاده نکردیم. البته اگر جانب انصاف را رعایت کنیم، در سال‌های اخیر کیفیت کاغذ ایرانی خوب است و حتی کاغذ گلاسه هم در ایران تولید می‌شود که پیش از این تولید نمی‌شد، ما در بیشتر مواقع از کاغذ ایرانی استفاده نمی‌کردیم و این تصمیم دلایل متفاوتی داشت. در یک دوره کاغذ یارانه‌ای بود و وزارت فرهنگ و ارشاد به ناشران کاغذ می‌داد، همچنین بعد از اعطای کاغذ، کتاب‌شماری انجام می‌شد. در آن سال‌ها من از کاغذ ایرانی استفاده نمی‌کردم، زیرا کیفیت کاغذ پارس و مازندران برای انتشار کتاب خوب نبود، ما در نشر برای مخاطب اعتبار قائل هستیم.
>>دانش‌آموزان باید با هوش خود جملات کتاب درسی را کامل کنند
چه مسائلی موجب شد تا تصمیم بگیرید که از کاغذی که در ایران تولید شده است، استفاده نکنید؟
کاغذ ایرانی در روند چاپ پُرز می‌دهد و همچنین چروک می‌شود و فِر می‌خورد، رنگ پس می‌دهد، اگر کتاب را به چاپخانه ببرید می‌پرسند که کاغذ تو چیست؟ زیرا ناشر کاغذ را برای چاپخانه تهیه می‌کند. اگر به کتاب‌های درسی توجه کنید می‌بینید مانند این است که برخی از صفحه‌ها، اتو کشیده یا پرس شده باشد، در بعضی قسمت‌های کاغذ کتاب درسی، خطی مشاهده می‌شود، به همین دلایل گاهی اوقات کلمات کتاب جویده می‌شود و مخاطب نمی‌تواند کلمه را بخواند و دانش‌آموزان باید با هوش خود جمله را کامل کنند.
نوع کاغذ بر چاپ تاثیر دارد، کسی روی کاغذ ایرانی چاپ دیجیتال نمی‌کند
یکی از کارهایی که همه ناشران می‌کنند و من هم انجام می‌دادم این است که به کتاب‌های ناشران هم‌سنگ و هم‌وزن توجه می‌کردم تا ببینم که آن‌ها کتاب‌های خود را چگونه منتشر می‌کنند. افراد باید همیشه رقیب عشقی خود را بشناسد و در صنف هم به همین شکل است.
اعتقاد دادم که ناشران امانتدار پدیدآورنده و مخاطب هستند و پدیدآورنده زحمت کشیده و کتاب را تالیف کرده است، وقتی به کتاب‌هایی که با کاغذ ایرانی منتشر شده‌اند، نگاه می‌کنید می‌بینید ممکن است پدیدآورنده فردی آگاه و حتی معروف باشد، از طرفی ممکن است موضوع کتاب ارزنده و جالب باشد، اما در نهایت چاپ ضعیف است.
همچنین نوع کاغذ بر چاپ تاثیر دارد، کسی روی کاغذ ایرانی چاپ دیجیتال نمی‌کند، زیرا در این روند فاتحه کتاب خوانده شده است؛ برای چاپ دیجیتال از کاغذهای برزیلی، اندونزیایی و چینی که در بازار فراوان است استفاده می‌شود.
>>سیستم معیوب برای کتاب‌های درسی عمری یک یا دو ساله در نظر می‌گیرند
گفته شده بود که کاغذ تحریر ایرانی ممکن است برای چاپ کتاب مرجع مناسب نباشد، اما برای کتاب‌درسی مناسب است. شما به چروک شدن این کاغذ اشاره کردید، آیا کاغذ تحریری که در ایران تولید می‌شود، برای چاپ کتاب درسی مناسب است؟
اغلب کتاب‌های درسی رنگی چاپ می‌شود، این در حالی است که رنگ‌ها روی کاغذ ایرانی به شکل مرده و بد چاپ می‌شود
مسئولان این را به درستی گفتند، کاغذ تحریر ایرانی برای کتاب درسی که دورریز دارد، مناسب است اما برای من که در دانشگاه تدریس کردم، این سوال شکل می‌گیرد که چرا از کتاب‌های درسی فقط برای یک سال استفاده کنیم؟ این شکل از استفاده از کتاب درسی به دلیل بی‌ثباتی در همه مسائل کشور ما است، در هیچ کشوری از کتاب درسی فقط به مدت یک سال استفاده نمی‌شود و دانش‌آموزان آن کتاب‌ها را به گروهی که سال بعد می‌آیند تحویل می‌دهد، در ۳۱ کشور دنیا کار آموزشی انجام دادم و سیستم آموزش و پرورش متمرکز به همین شکل رفتار می‌کند؛ اما در ایران به این دلیل که سیستم معیوب است برای کتاب‌های درسی عمری یک یا دو ساله در نظر می‌گیرند. در کشورهای دنیا که سیستم‌های متمرکز دارند، ممکن است کتاب‌های درسی بیش از ۱۰ سال دست دانش‌آموزان بگردد.
اغلب کتاب‌های درسی رنگی چاپ می‌شود، این در حالی است که رنگ‌ها روی کاغذ ایرانی به شکل مرده و بد چاپ می‌شود، کتاب‌هایی که باید ظاهری شفاف و زیبا داشته باشند. کتاب‌های دبستان باید حس علاقه به مطالعه را در دانش‌آموزان برانگیزانند.
>>در اروپا و امریکا کتاب‌های با کیفیت را روی کاغذهای گران‌قیمت منتشر نمی‌کنند
کاغذ باکیفیت چقدر می‌تواند در جذب مخاطب یا در کل کتابخوانی تاثیر داشته باشد؟
مردم احساس کردند که بهتر است کتاب را در دست بگیرند، بویش را احساس کنند و کتاب را لمس و صدای ورق زدن برگ‌هایش را بشنوند
ممکن است فرد کتابخوان اگر موضوع کتاب یا نویسنده خوب باشد، کتاب را با هر کیفیت کاغذی تهیه کند. در اروپا و امریکا کتاب‌های برجسته و با کیفیت را روی کاغذهای گران‌قیمت منتشر نمی‌کنند، یک علت این است که می‌گویند که فرد کتاب را یک یا دوبار می‌خواند و بعد کتاب را در سایتی مانند آمازون می‌فروشد، و ممکن است افراد دیگری هم آن کتاب را بخرند، زیرا آن‌ها می‌خواهند خرید کتاب گران تمام نشود. یکبار می‌خواستم از جان وایلی ناشر امریکایی حق مالکیت فکری کتابی را بخرم، از من پرسیدند چقدر می‌توانید هزینه کنید؟ به او گفتم می‌خواهم کتاب را به زبان فارسی و در ایران منتشر کنم، پس ترجمه و نشر کتاب، در جغرافیای محدود است و وقتی درباره شمارگان پرسید، دست بالا را گرفتم و گفتم در نظر دارم حدود سه هزار و ۳۰۰ نسخه از کتاب را منتشر کنم، او تعجب کرد، زیرا در آنجا کمتر از سه میلیون و دو میلیون نسخه کتاب منتشر نمی‌شود، حتی شمارگان کتاب ۹ میلیونی دارند.
در انگلستان اوایل قرن بیست و یکم خیلی‌ها به سمت کتاب‌های الکترونیک و صوتی رفتند، اما بعد از مدتی مردم احساس کردند که بهتر است کتاب را در دست بگیرند، بویش را احساس کنند و کتاب را لمس و صدای ورق زدن برگ‌هایش را بشنوند، پس شمارگان کتاب دوباره بالا رفت.
>>به صلاح ما است که کاغذ وارد کنیم
به نظر شما تولید داخلی به سود ایران است یا در کل بهتر است کاغذ وارد کنیم؟
کاغذ ایرانی هم مخاطب خود را دارد و سرمایه‌گذاری و کارآفرینی در آن حوزه همه اقدام‌های خوبی است
این شعار که همواره بر تولید داخلی تاکید دارد ما را به سمت کره شمالی شدن می‌برد. باید توجه داشت که عقل سالم چه می‌گوید؟ در گذشته کتاب‌های دانشگاهی توسط یک فرد نوشته می‌شد، اما در سال‌های اخیر کتاب‌های دانشگاهی توسط چند فرد نوشته می‌شود. مخاطب هم ترجیح می‌دهد کتابی را تهیه کند که هر بخش آن توسط فرد متخصص نوشته شده باشد. همین مساله در صنایع هم مطرح است. برای مثال گوشی‌های هوشمند یا اتومبیل‌ها توسط چند کشور تولید می‌شوند.
در مورد تولید کاغذ در ایران روش‌های مختلفی مورد بررسی قرار گرفته است، زمانی می‌خواستند از کاغذ بازیافتی کاغذ تحریر درست کنند و برای مدتی تولید کاغذسنگ مطرح بود. در کل می‌توان گفت به صلاح ما است که کاغذ وارد کنیم، اما آیا واردات کاغذ به این معنی است که هیچ کاغذی تولید نکنیم؟ خیر، کاغذ ایرانی هم مخاطب خود را دارد و سرمایه‌گذاری و کارآفرینی در آن حوزه همه اقدام‌های خوبی است؛ اما بگوییم که کاغذ را با این نیت تولید کنیم که دیگر از جایی کاغذ وارد نکنیم، درست نیست. کاغذ ایرانی بد نیست و هر کالایی برای مخاطب خودش خوب است و این بستگی به نیاز مخاطب دارد.
>>کاغذ ایرانی برای مصارف اداری خوب است
کاغذ ایرانی برای کدام مخاطب خوب است؟
کاغذ ایرانی برای همه مصارفی که کاغذ خارجی برزیلی، اندونزیایی و چینی دارند، تقریبا کاربرد دارد؛ البته نه همه موارد، کاغذ ایرانی را اگر در دستگاه کپی، فکس یا پرینت بگذارید، باید کارتریچ را هر هفته تعمیر کنیم. اما کاغذ ایرانی برای مصارف اداری خوب است. کاغذ تحریر و برخی کاغذهای سبک‌تر برای مطبوعات خوب است برخی مجلات از کاغذ ایرانی استفاده می‌کنند.
>>تولید کاغذ داخلی به صلاح نیست
آیا کاغذ ایرانی برای کتاب مناسب است؟
این باز هم بسته به هدف متفاوت است اگر حکومت بخواهد کتاب درسی ارزان به دست مردم بدهد، می‌توان از کاغذ ایرانی استفاده کرد، من سال ۱۳۳۵ اول ابتدایی بودم، وقتی دبستان را شروع کردم، دومین سالی بود که کتاب رنگی به دست کودکان می‌دادند؛ پیش از آن کتاب‌ها با کاغذ کاهی و سیاه و سفید چاپ می‌شد. در آن زمان کتاب درسی برای کودکان دبستانی کاملا رایگان بود. کتاب‌ها توسط شرکت چاپ افست که هنوز هم یکی از بزرگترین چاپخانه‌ها است، منتشر می‌شد.
اگر کتاب سال‌های ابتدایی را با کاغذ خوب بزنند باید هزینه بالایی برای خرید کتاب پرداخت شود و خانواده‌ها نمی‌توانند آن کتاب‌ها را تهیه کنند
رمان‌های امروز بیشتر توسط کاغذ تحریر ۷۰ گرمی چاپ می شود، اما کتاب درسی زمان ما با کاغذ تحریر ۸۰ گرمی چاپ شده بود، در نتیجه وقتی کودک کتاب را ورق می‌زد از آن لذت می‌برد، چاپ کتاب چهار رنگ و فوق‌العاده بود ما کتاب جغرافیا را باز می‌کردیم و به منظره‌های آن خیره می‌شدیم، این در حالی است که اگر به کتاب علوم دبستان این سال‌ها نگاه کنید (با سوگیری صحبت نمی‌کنم) می‌بینید کیفیت چاپ پایین است، آیا کسانی که کتاب‌های درسی را چاپ می‌کنند متوجه این موضوع نیستند؟ خیر، آن‌ها به خوبی به این مساله آگاهند. آیا آن‌ها خیانت می‌کنند؟ خیر آن‌ها کار درستی را انجام می‌دهند، هیچ کوتاهی نکردند و نمی‌کنند، اما آن‌ها به این مساله توجه می‌کنند که قرار است این کتاب با چه هزینه‌ای برای مخاطب منتشر شود؟ زیرا خانواده‌ها برای دسترسی به کتاب درسی باید پول پرداخت کنند.
آن‌ها هم می‌دانند کیفیت کتاب درسی پایین است، اما اگر کتاب سال‌های ابتدایی را با کاغذ خوب بزنند باید هزینه بالایی برای خرید کتاب پرداخت شود و خانواده‌ها نمی‌توانند آن کتاب‌ها را تهیه کنند وگرنه افرادی که در این حوزه فعالیت می‌کنند افرادی با دانش و تجربه هستند و به خوبی می‌دانند که چه کار می‌کنند. اگر دست آن‌ها را باز بگذارند به خوبی می‌توانند فعالیت کنند.
اگر امکانات تولید کاغذ فراهم شود، بسیار عالی است. هستند کشورهایی که کاغذ را از چوپ تهیه می‌کنند و آن‌ها درختانی را می‌کارند که خیلی سریع رشد می‌کنند و وقتی که درخت را می‌برند خیلی سریع جای آن درخت دیگری می‌کارند. اما وقتی ما این پروژه را نداریم تولید کاغذ داخلی به صلاح نیست. این در حالی است که پیش از این مجموعه نیشکر هفت‌تپه فعال بود، این مجموعه علاوه بر قند و شکر کاغذ و چوب نئوپان تولید می‌کرد، اما مجموعه نابود شد.