به گزارش گروه فرهنگی دومین نشست از سلسله‌نشست‌های کتاب و دیپلماسی با رونمایی از دو کتاب در غرفه اداره نشر وزارت امور خارجه در سی و ششمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران برگزار و از کتاب‌های عباس ملکی، معاون سابق وزیر امورخارجه با حضور جهانگیر کرمی، استاد دانشگاه و پژوهشگر، الهه کولایی استاد دانشگاه تهران و پژوهشگر و کاظم جلالی سفیر ایران در روسیه، رونمایی شد.
عباس ملکی، نویسنده دو کتاب «دیپلماسی نوین انرژی روسیه و ایران» و «همسایگان ایران»، در این نشست با بیان اینکه پیش از این نیز چهار اثر مستقل در حوزه انرژی منتشر کرده است، گفت: روسیه برخلاف تصور رایج، کشوری با ساختاری قدرتمند است که نه‌تنها در حوزه نظامی و امنیتی، بلکه در سیاست‌گذاری انرژی نیز نقشی تعیین‌کننده دارد.
وی ادامه داد: ساختار تاریخی و قومیتی روسیه؛ از جمله تمرکز قدرت در دو مرکز اصلی یعنی مسکو و سن‌پترزبورگ، نقشی اساسی در شکل‌گیری مدل حکمرانی این کشور ایفا کرده است. این دو شهر نه‌تنها مراکز سیاسی و فرهنگی، بلکه بازیگران کلیدی در سیاست انرژی روسیه نیز به شمار می‌آیند.
معاون اسبق وزارت امور خارجه، با اشاره به اهمیت نقش آکادمی علوم روسیه در طراحی مدل‌های انرژی‌محور گفت: تأسیس برنامه‌های دکترا با محوریت امنیت انرژی در سایه امنیت ملی روسیه، نشان‌دهنده نگاه عمیق این کشور به سیاست انرژی است. این الگو می‌تواند برای کشور ما نیز راهگشا باشد.
ملکی، استاد دانشگاه و مؤلف «فصل بحران» در کتاب «ایران و همسایگان»، ضمن ارائه تحلیلی از اشتراکات بین آثار قبلی و کتاب جدید، گفت: در آثار پیشین تلاش شد نگاه‌ها و داده‌های مستند به گونه‌ای ارائه شوند که محققان و سیاست‌گذاران بتوانند از آن بهره‌برداری دقیق‌تری داشته باشند.
وی با تأکید بر هم‌پوشانی موضوعات در زمینه انرژی، امنیت و سیاست خارجی افزود: کتاب حاضر در ادامه مسیر چهار اثر قبلی، به دنبال ارائه مدلی تحلیلی برای فهم بهتر سیاست‌گذاری انرژی با رویکرد اقتصاد سیاسی است.
جهانگیر کرمی، پژوهشگر روابط بین‌الملل و عضو گروه مطالعات روسیه، نیز گفت: این کتاب با تمرکز بر حوزه‌ای حساس و نسبتاً مغفول‌مانده در فضای علمی ایران یعنی انرژی در روسیه، توانسته خلأ قابل توجهی را در ادبیات تخصصی کشور پر کند و موضوعات مطرح‌شده از جمله ساختار شرکت‌های نفتی و گازی روسیه، مسیرهای انتقال انرژی و روابط انرژی‌محور با جمهوری اسلامی ایران، با نگاهی دقیق و تحلیلی بررسی شده‌اند.
این استاد دانشگاه از بعد تاریخی نگاه ایرانیان نیز به روسیه پرداخت و تصریح کرد: برخی سخنرانان با اشاره به نگاه منفی ریشه‌دار نسبت به روسیه در فضای نخبگانی ایران، تأکید کردند که بخش مهمی از این نگرش‌ها برخاسته از وقایع تاریخی تلخ، روایت‌های رسانه‌ای غربی و عدم شناخت دقیق از تحولات جاری روسیه است.
کرمی ادامه داد: روسیه امروز دیگر روسیه دوران تزارها یا حتی شوروی سابق نیست. با این حال، نخبگان ما گاه با ذهنیتی تاریخی به آن نگاه می‌کنند و این مسئله مانعی بر سر راه توسعه روابط واقع‌گرایانه است.
کتاب دکتر ملکی از این منظر قابل توجه است که تلاش می‌کند نگاهی علمی و غیرایدئولوژیک به روسیه و سیاست انرژی آن ارائه دهد؛ نگاهی که بتواند مبنای تصمیم‌سازی‌های دقیق‌تر در سیاست خارجی کشور قرار گیرد.
>>کمبود منابع بومی مطالعاتی روسیه
کولایی ضمن تمجید از فعالیت‌های علمی ملکی در توسعه علوم سیاسی و دیپلماسی انرژی گفت: نقش دکتر ملکی در تولید منابع دانشگاهی و ارتقای روابط علمی ایران با سایر کشورها، برجسته و قابل توجه است. اما متأسفانه همچنان شکاف بین حوزه پژوهش و تصمیم‌گیری وجود دارد و این فاصله در عمل پر نشده است.
وی با انتقاد از کمبود دسترسی به منابع بومی روسیه و نبود امکان سفرهای مطالعاتی برای پژوهشگران اظهار داشت: دکتر ملکی از معدود اساتیدی هستند که هم تجربه پژوهش آکادمیک دارند و هم از فرصت‌های میدانی بهره برده‌اند. این ترکیب ارزشمند، کیفیت علمی کتاب را افزایش داده است.
کولایی همچنین به ضعف استفاده از منابع داخلی و همکاران علمی در حوزه مطالعات روسیه اشاره کرد و گفت: یکی از نقاط ضعف رایج در نگارش‌های دانشگاهی در ایران این است که پژوهشگران کمتر از منابع هم‌دیگر بهره می‌برند. در حالی که برای توسعه دانش بومی، این همکاری ضروری است.
وی به سیر تاریخی مطالعات روسیه در ایران نیز پرداخت و خاطرنشان کرد: پیش از انقلاب، جریان چپ در ایران به‌طور گسترده به ترجمه و انتشار آثار درباره روسیه می‌پرداخت. پس از انقلاب این روند متوقف شد و تنها از دوران دولت احمدی‌نژاد بود که دوباره رویکرد شرق‌گرایانه در سیاست و پژوهش احیا شد.
کولایی با اشاره به محتوای کتاب جدید، نقش انرژی را در سیاست خارجی روسیه کلیدی دانست و گفت: در دوران شوروی، خطوط انرژی مانند بند ناف حیاتی این کشور بودند. اما در دوران پوتین، انرژی به اهرم دیپلماسی و ابزاری برای قدرت‌نمایی تبدیل شده است. امروز روسیه خود را به عنوان ابرقدرت انرژی معرفی و از منابع گازی خود به‌عنوان سلاح ژئوپلیتیک استفاده می‌کند، حتی در برابر کشورهای نزدیک مانند بلاروس.
ایران در بازار انرژی آسیای مرکزی رقیب روسیه است، اما به دلیل سیاست‌گذاری نامتعادل، نتوانسته از ظرفیت‌های ژئوانرژی خود بهره کامل ببرد.
کولایی با اشاره به دقت زبانی در نگارش کتاب گفت: این اثر از نظر نگارشی نیز ارزشمند است. در بسیاری کتاب‌های دانشگاهی به فارسی معیار و تعابیر بومی توجه نمی‌شود، اما در این کتاب تلاش شده از واژگان دقیق و غیرمترادف بیگانه پرهیز شود.
سفیر جمهوری اسلامی ایران در فدراسیون روسیه، در ادامه نشست بررسی کتاب جدید دکتر عباس ملکی، ضمن تقدیر از نویسنده کتاب و اندیشه‌ورزی‌های ارزشمند وی، تأکید کرد: زمانی که روابط ایران و روسیه به میدان می‌آید، اهمیت بالایی پیدا می‌کند و چند گزاره مهم باید در این زمینه مورد توجه قرار گیرد.
کاظم جلالی، با اشاره به تجربیات خود از پنج سال حضور در روسیه و رصد تحولات، گفت: در این مدت، به‌وضوح دیده‌ایم که مسائل زیادی پیرامون شناخت از روسیه وجود دارد اما متأسفانه جریان نخبگانی ما بسیج نمی‌شود و جریان اجرایی کشور نیز پیگیری لازم را ندارد. دولت‌ها تغییر کرده‌اند ولی کارها به پیش نرفته‌اند.
وی افزود: جریان رسانه‌ای و نخبگانی باید در کنار هم حرکت کنند. به‌عنوان نمونه، کریدور شمال - جنوب که از سال ۲۰۰۰ برای کاهش مسافت و تسهیل انتقال کالا از شرق آسیا به اروپا شکل گرفت، هنوز به بهره‌برداری کامل نرسیده است. در این ۲۰ سال، کالاهایی از ایران، ترکمنستان و ازبکستان عبور کرده‌اند، اما این مقدار کافی نیست.
جلالی با تأکید بر موقعیت ژئوپلتیک ایران گفت: امروز روسیه برای عبور کالاهای خود نیازمند دسترسی به دریای سیاه است، اما غرب متوجه شده که باید مانع عبور کالاهای روسی شود. روسیه اکنون در چنگال غرب گرفتار شده، چراکه ترکیه تنها کشوری است که راه را به‌طور کامل نبسته و اگر چنین شود، روسیه دچار خفگی ژئوپلتیک می‌شود.
سفیر ایران تصریح کرد: حال این سوال مطرح است که آیا روسیه منتظر مسیر ژئوپلتیک ایران می‌ماند یا خودش مسیر دیگری خواهد ساخت؟ پاسخ روشن است؛ روسیه منتظر نمی‌ماند و به مسیر افغانستان نیز توجه نشان داده است. ما اما باید به منافع خودمان نگاه کنیم و توسعه کریدور شمال - جنوب برای ما ضرورتی انکارناپذیر است. این مسیر می‌تواند ضریب امنیت و توسعه ما را افزایش دهد و در عین حال، وابستگی روسیه به ایران را بالا ببرد که در نهایت، تأمین‌کننده امنیت ما نیز خواهد بود.
وی با اشاره به برخی موانع داخلی در ایران برای تحقق این مسیر گفت: در روز اول گفت‌وگوها، روسیه صراحتاً اعلام کرد که نیاز دارد کالاهایش از ایران عبور کنند، اما ایران آن ظرفیت لازم را نداشت و طی این سال‌ها نیز اقدام مؤثری برای بهبود و توسعه ظرفیت خود انجام نداد.
جلالی در ادامه با نگاهی به تحولات روسیه و غرب گفت: پوتین پیش از جنگ اوکراین به آمریکا پیشنهاد داده بود که روسیه عضو ناتو شود، اما آمریکا این درخواست را رد کرد. وی حتی اعلام کرده بود می‌خواهد روسیه عضوی از اتحادیه اروپا و در کنار غرب باشد. با این‌حال، آمریکا با این پیشنهادات مخالفت کرد. در نهایت، پوتین به این نتیجه رسید که اگر همکاری با غرب به نتیجه نرسد، وارد جنگ خواهد شد.
هرچند به لحاظ اخلاقی، توجیه این جنگ برای روسیه دشوار بود، اما در واقعیت، اقتصاد روسیه دچار آسیب نشد و حتی رشد چشمگیری نیز تجربه کرد.
سفیر ایران در روسیه با انتقاد از رویکرد آمریکا گفت: امریکا به کشورها این پیام را می‌دهد: یا نوکر ما باش یا دشمن ما محسوب می‌شوی. این نگاه باعث شد کشوری مانند روسیه که زمانی به‌دنبال همکاری با غرب بود، مسیر خود را به سمت تقابل تغییر دهد.
>>همسایگی و نیاز روسیه به ایران، عامل نزدیکی تهران به مسکو
جلالی با اشاره به زمینه‌های نزدیکی ایران و روسیه اظهار داشت: آنچه ما را به روسیه نزدیک کرده، عنصر همسایگی و نیاز روسیه به ایران است.
همچنین، رویکرد تقابلی هر دو کشور با آمریکا باعث هم‌راستایی بیشتر سیاست‌ها شده است. اما باید یادآور شد که آمریکا نمی‌خواهد ایران مسیر ترانزیت انرژی روسیه به اروپا باشد و در این مسیر مانع‌تراشی می کنند.
جلالی در این نشست به تفصیل در مورد فرازها و فرودهای روابط ایران و روسیه پرداخته و شرایط کنونی روسیه و روابطش با ایران را تحلیل کرد. وی سپس به پرسش های حاضران پاسخ داد.
در دومین نشست کتاب و دیپلماسی مهمانان مختلفی از قشر دانشگاهی، رسانه ها و دولتمردان از جمله دکتر محمدرضا نوروز زاده معاون وزیر ارشاد و جمع زیادی از دوستداران مباحث دیپلماسی و کتاب حضور داشتند. سلسله‌نشست های کتاب و دیپلماسی هر روز در محل غرفه نشر وزارت امورخارجه در نمایشگاه کتاب تهران برگزار می‌شود.
سی‌وششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران از ۱۷ تا ۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۴ با شعار «بخوانیم برای ایران» در محل مصلی امام خمینی (ره) در حال برگزاری است. هم‌زمان با برگزاری بخش حضوری نمایشگاه کتاب ۱۴۰۴ تهران، بخش مجازی نمایشگاه نیز در سامانه >>book.icfi.ir امکان خرید غیرحضوری کتاب را برای علاقه‌مندان مهیا کرده است.