>>به گزارش ایرنا، کارشناسان منابع طبیعی و آبخیزداری هشدار می‌دهند که بی‌توجهی به این پدیده می‌تواند آینده این سرزمین را به سوی بیابانی شدن سوق دهد.
پدیده ریزگردها در گلستان ریشه در دو منشأ اصلی دارد: خارجی و داخلی. بخش عمده این ذرات از صحرای خشک و وسیع قره‌قوم در ترکمنستان، جایی که بارش سالانه‌اش به زحمت به ۱۵۰ میلی‌متر می‌رسد، با وزش بادهای بی‌امان به سوی گلستان روانه می‌شود اما این تنها بخشی از ماجراست.
عوامل داخلی نیز نقشی کلیدی در تشدید این بحران ایفا می‌کنند. تخریب مراتع، تبدیل آنها به زمین‌های کشاورزی کم‌بازده، خشکسالی‌های پیاپی در دهه اخیر، خشک شدن تالاب‌ها به دلیل کم‌آبی، و چرای بی‌رویه دام خاک این سرزمین را مستعد فرسایش و تولید ریزگرد کرده‌اند.
به گفته اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان، از مجموع ۸۶۲ هزار هکتار مرتع این استان، ۳۰۶ هزار هکتار، به‌ویژه در نواحی شمالی، در معرض خطر بیابانی شدن قرار دارند. این آمار هشداری جدی است برای شتاب بخشیدن به اقدامات مقابله‌ای، پیش از آنکه این سرزمین سبز به دشتی خشک و بی‌حاصل بدل شود.
گنبدکاووس؛ سنگر نخست در برابر هجوم ریزگردها
در میان شهرهای گلستان، گنبدکاووس، با جمعیتی بالغ بر ۴۰۰ هزار نفر، در خط مقدم این نبرد زیست‌محیطی قرار دارد. این شهرستان، که ۳۴۱ هزار هکتار از مراتع گلستان (معادل ۴۰ درصد کل مراتع استان) را در خود جای داده، با چالشی عظیم روبه‌روست: ۲۰۰ هزار هکتار از مراتع آن در آستانه بیابانی شدن است.
این رقم، که دوسوم مراتع گنبدکاووس را شامل می‌شود، نشان‌دهنده عمق بحرانی است که زندگی ساکنان این منطقه را تهدید می‌کند.
فرشید رحمانی، رئیس اداره منابع طبیعی گنبدکاووس، در گفت‌وگوی اختصاصی با >>ایرنا، وضعیت را این‌گونه توصیف می‌کند: گنبدکاووس، به دلیل وسعت مراتع در معرض خطر و همجواری با صحرای قره‌قوم، بیش از دیگر مناطق گلستان در معرض هجوم ریزگردها قرار دارد. این تهدید، ضرورت اجرای طرح‌های فوری مانند اصلاح و احیای مراتع، مدیریت چرا، ایجاد هلالی‌های آبگیر و مقابله با بیابان‌زایی را دوچندان کرده است.
علل ریشه‌ای؛ تقابل اقلیم، انسان و طبیعت
رحمانی در پاسخ به این پرسش که چرا گلستان، با طبیعت سرسبزش، میزبان ریزگردها شده است، گفت: این پدیده نتیجه ترکیبی از عوامل طبیعی و انسانی است. تغییر اقلیم، گرمایش زمین، کم‌بارشی و خشکسالی‌های متوالی از یک سو و از سوی دیگر، اقدامات انسانی مانند تخریب پوشش گیاهی مراتع، کشت در اراضی کم‌بازده و آسیب به منابع طبیعی، زمینه‌ساز این بحران شده‌اند.
وی تأکید کرد: اگرچه منشأ خارجی ریزگردها، یعنی صحرای قره‌قوم، نقش مهمی دارد، اما عوامل داخلی نیز به همان اندازه مقصرند. وقتی مراتع تخریب می‌شوند، تالاب‌ها خشک می‌شوند و خاک به دلیل فرسایش بادی و چرای بی‌رویه سست می‌شود، نتیجه‌اش تولید ریزگردهایی است که نه‌تنها گنبدکاووس، بلکه کل گلستان را در بر می‌گیرد.
کارشناسان منابع طبیعی برای مهار این بحران، زنجیره‌ای از اقدامات پیوسته و هماهنگ پیشنهاد کرده‌اند که اجرای آنها نیازمند همکاری دولت، کشاورزان و جوامع محلی است. این راهکارها، که ترکیبی از دانش بومی و فناوری مدرن را در بر می‌گیرند، به‌صورت یک برنامه منسجم و خبری ارائه می‌شوند.
اداره منابع طبیعی گنبدکاووس اعلام کرد که برای مقابله با ریزگردها، در گام نخست، کاشت گیاهان مقاوم به شوری و کم‌آبی مانند آتریپلکس در اراضی کم‌بازده شمال گلستان آغاز می‌شود.
این گیاه دائمی، که سالانه ۸۰۰ کیلوگرم تا یک تن علوفه تولید می‌کند، نه‌تنها جایگزین کشت غلات کم‌بازده می‌شود، بلکه با تولید بذر در سال دوم، درآمد پایداری برای کشاورزان به ارمغان می‌آورد. منابع طبیعی متعهد شده است که نهال و مشاوره رایگان در اختیار متقاضیان قرار دهد.
رحمانی افزود: در ادامه این برنامه، مدیریت منابع آبی در اولویت قرار گرفته است. حفظ حق‌آبه زیست‌محیطی تالاب‌ها، جلوگیری از احداث سدهای جدید و ترویج کشاورزی صنعتی به جای روش‌های سنتی، گام‌هایی کلیدی برای کاهش فشار بر منابع آبی هستند. همزمان، کاشت درختان سریع‌الرشد و ایجاد بادشکن‌های طبیعی در اطراف زمین‌های کشاورزی، به‌ویژه در مناطقی با بادهای چندجهته، برای کاهش فرسایش بادی در دستور کار قرار دارد.
وی افزود: اداره منابع طبیعی همچنین از اجرای هلالی‌های آبگیر با ظرفیت ذخیره ۷۰۰ لیتر آب خبر داده است. این سازه‌ها، که روان‌آب‌های ناشی از بارش‌های رگباری را هدایت می‌کنند، نه‌تنها پوشش گیاهی مراتع را تقویت می‌کنند، بلکه از فرسایش خاک و بیابانی شدن جلوگیری کرده و سفره‌های آب زیرزمینی را تغذیه می‌کنند.
رئیس اداره منابع طبیعی گنبدکاووس بیان کرد: در راستای این اقدامات، طرح ترسیب کربن در مناطق شمالی گنبدکاووس، مانند حوزه آق‌بند و ماسان‌کوب، به‌عنوان پروژه‌ای برای توسعه پایدار روستایی کلید خورده است.
رحمانی ادامه داد: این طرح، که به ۳۰ تا ۵۰ میلیارد ریال اعتبار نیاز دارد، با تمرکز بر بهبود معیشت مردم محلی، ایجاد اشتغال پایدار، کشت گیاهان دارویی و توسعه آگروتوریسم (گردشگری کشاورزی)، به احیای مراتع تخریب‌شده و کاهش مهاجرت روستاییان کمک خواهد کرد.
وی اظهار کرد: مدیریت چرا و قرق مراتع نیز بخش دیگری از این برنامه است. با جلوگیری از چرای بی‌رویه دام و ایجاد مراتع خصوصی، فشار بر منابع طبیعی کاهش می‌یابد.
رئیس اداره منابع طبیعی گنبدکاووس گفت: در این راستا، تبدیل زمین‌های کم‌بازده به مراتع خصوصی با کاشت آتریپلکس یا درختان مقاوم به کم‌آبی، به کشاورزان توصیه شده است. این اقدام نه‌تنها به محیط زیست کمک می‌کند، بلکه درآمد اقتصادی قابل‌توجهی نسبت به کشت غلات، که در خشکسالی‌ها اغلب بی‌حاصل است، نصیب کشاورزان می‌کند.
رحمانی افزود: در نهایت، ترویج کشت گیاهان صنعتی برای تولید سوخت سبز یا بیودیزل، به‌عنوان راهکاری نوآورانه، در برنامه‌های بلندمدت گنجانده شده است که این اقدام، ضمن کمک به محیط زیست، می‌تواند اقتصاد منطقه را نیز تقویت کند.
چالش‌های پیش‌رو: بودجه، تورم و ضرورت مشارکت
اداره منابع طبیعی گنبدکاووس، با وجود تلاش‌های چندساله در همکاری با جوامع محلی و شرکت‌های تعاونی مرتع‌داری، با موانع جدی روبه‌روست. رحمانی گفت: ما هر سال بودجه‌ای برای تولید یک میلیون بوته نهال مرتعی و غرس آن در هزار و ۲۰۰ هکتار دریافت می‌کنیم اما این مقدار برای گنبدکاووس، با ۲۰۰ هزار هکتار مرتع در معرض خطر، کافی نیست.
وی نیازهای مالی این اداره را این‌گونه برمی‌شمرد: برای اصلاح و احیای مراتع، حداقل ۳۰۰ میلیارد ریال، برای طرح‌های آبخیزداری، مانند ساخت و مرمت آب‌بندان‌ها، ۳۵۰ میلیارد ریال و برای تهیه طرح مدیریت جامع بهره‌وری زمین در اراضی شمالی گنبدکاووس، ۱۵۰ میلیارد ریال در سال نیاز داریم.
محدودیت‌های مالی تنها مشکل نیست. تورم و افزایش هزینه‌ها اجرای پروژه‌ها را کند کرده است. رحمانی معتقد است: در کنار افزایش بودجه دولتی، مشارکت جوامع محلی راهکاری کلیدی است.
وی پیشنهاد داد: کشاورزان اراضی کم‌بازده خود را به مراتع خصوصی تبدیل کنند و با کاشت گیاهانی مانند آتریپلکس یا درختان مقاوم، هم به محیط زیست کمک کنند و هم درآمد پایداری به دست آورند.
آینده سبز در گرو عزم همگانی
پدیده ریزگردها، فراتر از یک مشکل زیست‌محیطی، تهدیدی برای سلامت، اقتصاد و معیشت مردم گلستان است. اگرچه منشأ خارجی این بحران، یعنی صحرای قره‌قوم، خارج از کنترل ماست، اما با اجرای زنجیره‌ای از اقدامات مقابله‌ای، مدیریت صحیح منابع طبیعی و مشارکت فعال کشاورزان و جوامع محلی، می‌توان اثرات آن را به حداقل رساند.
گلستان، این سرزمین پربار و سرسبز، امروز در آزمونی بزرگ قرار دارد. حفظ مراتع، احیای تالاب‌ها و مقابله با بیابان‌زایی، نه‌تنها وظیفه‌ای زیست‌محیطی، بلکه رسالتی برای نسل‌های آینده است.
آینده این خطه در دستان ماست؛ عزمی راسخ، همکاری جمعی و سرمایه‌گذاری هوشمند می‌تواند بار دیگر آسمان گلستان را آبی و مراتعش را سبز کند.