به گزارش خبرنگار سیاست خارجی >>ایرنا، «مسعود پزشکیان» رئیس‌جمهور ایران، امروز (دوشنبه ۸ اردیبهشت ۱۴۰۴) عازم جمهوری آذربایجان شد تا در راستای سیاست خارجی دولت چهاردهم برای تقویت روابط با همسایگان، فصل نوینی در مناسبات تهران-باکو رقم بزند. روابط دو کشور که ریشه در اشتراکات عمیق تاریخی، فرهنگی، مذهبی و جغرافیایی دارد، در دهه‌های اخیر فراز و نشیب‌های متعددی را تجربه کرده است.
بسته شدن سفارت آذربایجان در تهران در سال ۱۴۰۱ و بازگشایی مجدد آن در سال ۱۴۰۳، نقطه عطفی در مسیر ترمیم و توسعه روابط دوجانبه بود که امیدها را برای همکاری‌های گسترده‌تر زنده کرده است. این سفر در حالی انجام می‌شود که دولت پزشکیان از بدو روی کار آمدن، رویکردی مثبت و سازنده برای تعمیق پیوندها با کشورهای همسایه، به‌ویژه جمهوری آذربایجان، در پیش گرفته است.
انتظار می‌رود گفت‌وگوهای رئیس‌جمهور ایران با مقامات آذربایجانی بر گسترش همکاری‌های اقتصادی، فرهنگی و سیاسی متمرکز باشد تا دو کشور بتوانند از ظرفیت‌های مشترک خود برای تحکیم صلح و ثبات منطقه‌ای بهره‌مند شوند. این دیدار همچنین فرصتی برای تقویت اعتماد متقابل میان دو همسایه خواهد بود.
>>تهران و باکو از گذشته تاکنون
ایران و جمهوری آذربایجان به دلیل اشتراکات عمیق تاریخی و فرهنگی، از جمله اکثریت شیعه و پیشینه مشترک در دوران پیش از جدایی قفقاز از ایران در قرن نوزدهم، روابطی پیچیده اما پیوسته داشته‌اند. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال جمهوری آذربایجان در سال ۱۹۹۱، ایران یکی از اولین کشورهایی بود که استقلال این کشور را به رسمیت شناخت. با این حال، روابط دو کشور به دلیل مسائل ژئوپلیتیکی، شیطنت طرف های ثالث، و اختلافات بر سر موضوعاتی مانند مناقشه قره‌باغ و کریدور زنگزور، گاه دچار فراز و نشیب شده است.
مناقشه قره‌باغ، دیگر مولفه تاثیرگذار در روابط ایران و جمهوری آذربایجان در سال‌های اخیر بوده است؛ ایران همواره به طور رسمی از تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان حمایت کرده و خواستار توقف درگیری‌ها در قره‌باغ شده است. البته باکو در برخی برهه های زمانی از میزان رابطه تهران و ایروان رضایت نداشته و این عدم رضایت را به گونه ای نشان هم داده است.
رهبر انقلاب در سخنانی در سال ۱۳۹۹ در جریان جنگ میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان گفتند: «متأسّفانه جنگی در همسایگی ما، بین دو همسایه‌ی ما [یعنی] آذربایجان و ارمنستان در جریان است. این جنگ حادثه تلخی است و امنیّت منطقه را تهدید میکند و برای کشور ما هم خوب نیست؛ بایستی هر چه زودتر تمام بشود و البتّه همه سرزمین‌های آذربایجان که به وسیله ارمنستان تصرّف شده، باید آزاد بشود؛ یعنی بایستی همه این سرزمین‌ها برگردد به خود آذربایجان -یکی از شرایطِ اصلیِ کار [این] است- [زیرا] که (این سرزمین‌ها) متعلّق به آذربایجان است و جمهوری آذربایجان برای آزادی اینها دارای حق است و بایستی آزاد بشود».
حادثه دیگری که روابط دو کشور در تاریخ ۷ بهمن ۱۴۰۱ (۲۷ ژانویه ۲۰۲۳) تحت تاثیر قرار داد، زمانی بود که یاسین حسین‌زاده، با اسلحه کلاشنیکف به سفارت جمهوری آذربایجان در تهران حمله کرد. این حمله منجر به کشته شدن رئیس تیم حفاظت سفارت و زخمی شدن دو نفر دیگر شد. ایران این حمله را ناشی از انگیزه‌های شخصی مهاجم و مرتبط با مسائل خانوادگی وی اعلام کرد، اما جمهوری آذربایجان آن را «اقدام تروریستی» خواند.
در پی این حادثه، جمهوری آذربایجان سفارت خود در تهران را تعطیل کرد، کارکنان و خانواده‌های آنها را از ایران خارج و به شهروندان خود توصیه کرد از سفر غیرضروری به ایران خودداری کنند. این اقدام به معنای کاهش سطح روابط دیپلماتیک دو کشور بود، هرچند مجاری دیپلماتیک از طریق کنسولگری‌های دو کشور در تبریز و نخجوان و سفارت ایران در باکو همچنان برقرار ماند.
پس از بسته شدن سفارت، ایران تلاش کرد با تأکید بر همکاری برای روشن شدن ابعاد حادثه و حفظ روابط عادی، از تشدید تنش جلوگیری کند. در راستای همین سیاست، اصغر جهانگیر روز یکشنبه در حاشیه جلسه ستاد تحول قوه قضاییه در پاسخ به سئوال خبرنگار ایرنا در مورد سرنوشت حکم عامل حمله به سفارت اذربایجان در تهران با اشاره به طی شدن روند برگزاری دادگاه ، صدور حکم بدوی و تایید نهایی حکم قصاص عامل مهاجم حمله به سفارت جمهوری آذربایجان در تهران در دیوان عالی کشور، اعلام کرد : همه مقدمات و روند اجرای حکم قصاص نفس فرد یاد شده در اجرای احکام، آماده شده و قوه قضائیه مهیای اجرای این حکم می باشد.
وی با بیان اینکه بر طبق قانون مصوب و مورد اجرا در کشور ، برای اجرای حکم، اولیای دم یا وکیل آنان می بایست تقاضای قصاص نفس خود را تسلیم دستگاه قضایی نموده و یا در موعد اجرای حکم حضور یابند اظهار داشت: تاکنون اولیای دم و یا وکلای آنان جهت اجرای حکم به ما مراجعه نکرده اند و لذا با وجود آمادگی کامل دستگاه قضایی و روند قانونی طی شده در حکم یاد شده، این حکم هنوز اجرایی نشده است.
جهانگیر خاطر نشان کرد: با توجه به اتمام روند قانونی و فرآیند قضایی حکم یاد شده، اجرای حکم صادره از سوی دستگاه قضایی کشور، مستلزم حضور در موعد اجرا یا درخواست است که به محض آمادگی برای حضور در موعد مقرر، این حکم اجرایی خواهد شد.
بازگشایی سفارت جمهوری آذربایجان در تهران به تکمیل تحقیقات درباره حمله مسلحانه و تضمین امنیت نمایندگی دیپلماتیک از سوی ایران وابسته بود. در تیر ۱۴۰۳، مجتبی دمیرچی‌لو، مدیر کل اوراسیای وزارت امور خارجه ایران، از بازگشایی قریب‌الوقوع سفارت خبر داد و اعلام کرد که ایران تضمین‌های لازم برای حفاظت از سفارت را در چارچوب کنوانسیون وین ارائه کرده است.
سرانجام، در ۲۵ تیر ۱۴۰۳، سفارت جمهوری آذربایجان در تهران، البته در مکانی جدید، بازگشایی و به عنوان نشانه‌ای از تمایل دو کشور برای عادی‌سازی روابط تلقی شد. علی علیزاده، سفیر جمهوری آذربایجان در ایران پس از بازگشت به تهران در حساب ایکس خود نوشت: با از سرگیری فعالیت سفارت جمهوری آذربایجان در تهران با آدرس جدید امروز برای ادامه خدمت به تهران بازگشتم. من معتقدم با تلاش های مشترک خود روابط آذربایجان و ایران را بر اساس احترام متقابل، دوستی و خیر بیشتر تقویت خواهیم کرد».
>>دولت چهاردهم و سیاست همسایگی
با انتخاب مسعود پزشکیان به عنوان رئیس‌جمهور ایران در سال ۱۴۰۳، دولت چهاردهم با رویکردی نوین و سازنده، تقویت روابط با کشورهای همسایه را در اولویت سیاست خارجی خود قرار داده است. پزشکیان با تأکید بر پیوندهای عمیق تاریخی و فرهنگی با همسایگان، به‌ویژه جمهوری آذربایجان، این کشور را «پاره‌ای از پیکر ایران» توصیف کرده و بر لزوم همکاری‌های متقابل برای تحقق منافع مشترک تأکید ورزیده است. این نگاه مثبت، که ریشه در اشتراکات تمدنی و جغرافیایی دارد، نویدبخش فصلی جدید در روابط دوجانبه است و نشان‌دهنده عزم جدی ایران برای کاهش تنش‌های گذشته و ایجاد فضایی مبتنی بر اعتماد و دوستی است.
نخستین دیدار رئیس جمهور ایران با مقامات آذربایجان همزمان با سفر علی اسداف، نخست وزیر آذربایجان به ایران به منظور شرکت در آیین تحلیف چهاردهمین دوره ریاست جمهوری، رقم خورد. اسداف بار دیگر در بهمن ماه سال گذشته به منظور شرکت در سومین اجلاسیه اقتصادی خزر به تهران سفر کرد. نخست وزیر آذربایجان در این دیدار، روابط دو کشور را برادرانه و مبتنی بر پیوندهای دینی و خویشاوندی توصیف کرد. وی افزود: «ما معتقدیم که مرزهای سیاسی نمی‌توانند مانعی در روابط عمیق دو کشور و دو ملت ایجاد کنند و علاقه‌مند به گسترش ارتباطات و تعاملات با جمهوری آذربایجان در تمامی زمینه‌ها هستیم».
الهام علی‌اف، رئیس جمهور آذربایجان نیز در نخستین تماس تلفنی پس از پیروزی مسعود پزشکیان در انتخابات ریاست جمهوری، از وی برای سفر به باکو دعوت کرد. در این گفت‌وگو همچنین طرفین تأکید کردند که روابط میان جمهوری آذربایجان و ایران بر اساس ریشه‌های مذهبی و فرهنگی مشترک و همچنین دوستی و برادری توسعه‌یافته و در زمینه‌های مختلف گسترش خواهد یافت. در گفت و گوی ۱۱ فروردین سال جاری میان دو رئیس جمهور که به مناسبت عید فطر صورت گرفت، علی‌اف ضمن تبریک عید گفت: «ما بی صبرانه منتظر سفر جناب‌عالی به کشورمان هستیم تا پیوندهای همسایگی و تعاملات بین دو کشور را بیش از پیش تقویت کنیم».
سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه کشورمان نیز مهرماه سال گذشته و در حاشیه هفتادونهمین نشست مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک، برای نخستین بار با جیحون بایراموف، همتای آذربایجانی خود دیدار کرد. وزرای خارجه دو کشور پس از تصدی وزارت امور خارجه توسط عراقچی نیز با یکدیگر تلفنی گفت‌وگو کرده بودند. وزیر امور خارجه جمهوری آذربایجان در آن تماس تلفنی ضمن تبریک انتصاب عراقچی، به تمایل کشورش برای توسعه مناسبات دوستانه و مبتنی بر حسن همجواری با جمهوری اسلامی ایران اشاره و ابراز امیدواری کرد که همکاری‌های ایران و جمهوری آذربایجان در دوره جدید بیش از پیش گسترش یابد.
عراقچی و بایراموف بار دیگر در آذرماه سال گذشته و در حاشیه نشست شورای وزیران اکو در مشهد با یکدیگر دیدار کردند. در این دیدار، دو طرف درباره همکاری دو کشور در زمینه اقتصادی، تجارت، سرمایه‌گذاری، حمل‌ونقل و ارتباطات، امنیت انرژی و همچنین ابتکارها و پروژه‌های مشترک گفت‌وگو کردند. وزارت خارجه جمهوری آذربایجان همچنین اعلام کرد طرف آذربایجانی در این دیدار «بر اهمیت نهایی شدن هر چه سریع‌تر (مسیر) ارتباط بین جمهوری خودمختار نخجوان و منطقه اقتصادی زنگزور شرقی آذربایجان و همچنین اجرای توافقات انجام شده» تاکید کرد.
سیاست خارجی دولت پزشکیان، با تمرکز بر دیپلماسی همسایگی، نه‌تنها به دنبال تقویت مناسبات اقتصادی و سیاسی است، بلکه درصدد تعمیق پیوندهای فرهنگی و انسانی میان ملت‌های منطقه است. سفر رسمی پزشکیان به باکو در ۸ اردیبهشت ۱۴۰۴، نقطه عطفی در مسیر گسترش روابط ایران و جمهوری آذربایجان به شمار می‌رود. این سفر که با همراهی هیئتی ۱۲۰ نفره، شامل استانداران استان‌های مرزی اردبیل، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و گیلان انجام خواهد شد، نشان‌دهنده جدیت ایران در عملیاتی کردن دیپلماسی فعال با همسایگان است.
سخنگوی وزارت امور خارجه ایران این رویداد را «بسیار مهم» خواند و از برنامه‌ریزی برای دیدارهای سطح بالا با هدف ارتقای همکاری‌های دوجانبه خبر داد. امضای توافق‌نامه‌های احتمالی در حوزه‌های تجارت، انرژی و ترانزیت، که در جریان این سفر مورد بحث قرار خواهد گرفت، می‌تواند به تقویت زیرساخت‌های اقتصادی منطقه و افزایش تعاملات مرزی منجر شود. این سفر نه‌تنها گامی در جهت عادی‌سازی روابط است، بلکه فرصتی برای ترسیم نقشه راهی جامع برای همکاری‌های بلندمدت فراهم میکند.
اظهارات رئیس‌جمهور ایران در گفت‌وگو با شبکه تلویزیونی جمهوری آذربایجان، بازتاب‌دهنده دیدگاه مثبت و آینده‌نگرانه او به روابط دو کشور بود. پزشکیان با بیان اینکه «ایران و جمهوری آذربایجان از قدیم با هم بوده‌اند و مرزهای بین دو کشور اصلاً مهم نیستند»، بر اهمیت پیوندهای تاریخی و انسانی تأکید کرد. او در جلسه هماهنگی این سفر نیز اظهار داشت که «مردم دو سوی مرز منافع متقابل گسترده‌ای دارند که بر بستر علائق و دوستی‌های عمیق هزاران ساله استوار شده است». این سخنان، که ریشه در اشتراکات زبانی، دینی و فرهنگی دارد، به‌خوبی نشان‌دهنده تلاش ایران برای کاهش حساسیت‌های ژئوپلیتیکی و برجسته‌سازی نقاط مشترک است.
رئیس جمهور پیش از عزیمت به باکو در سخنانی گفت: «ایران و آذربایجان ارتباطی تاریخی، فرهنگی و عمیقی دارند و امیدوارم این رفت و آمدها موجب توسعه و رشد کشور در تمام زمینه‌ها باشد و بتوانیم تجربیات متقابل خود را با یکدیگر به اشتراک گذاریم. امیدواریم بتوانیم در این سفر تجربیات خود را به یکدیگر منتقل کنیم و سرمایه‌گذاری‌های مشترکی در زمینه تجارت و اقتصاد داشته باشیم، در گذرگاه‌های مشترک سرمایه‌گذاری کرده‌ایم و امیدواریم که این ارتباط و صمیمت موجب رشد و توسعه هر دو کشور باشد».
>>افق پیش روی روابط ایران و جمهوری آذربایجان
دولت چهاردهم ایران به ریاست مسعود پزشکیان با اتخاذ رویکردی عمل‌گرایانه در دیپلماسی همسایگی، گام‌های مؤثری برای بهبود روابط با جمهوری آذربایجان برداشته است. این رویکرد که بر کاهش سوءتفاهم‌ها و تقویت اعتماد متقابل متمرکز است، زمینه‌ساز ایجاد فضایی برای همکاری‌های پایدار در حوزه‌های کلیدی مانند گردشگری، تبادلات فرهنگی و پروژه‌های مشترک مرزی شده است. به‌ویژه پس از بازگشایی سفارت جمهوری آذربایجان در تهران در سال ۱۴۰۳، که نقطه عطفی در روابط دو کشور محسوب می‌شود، نشانه‌های مثبتی از تمایل دو طرف برای گسترش مناسبات مشاهده می‌شود. این تحولات، به‌ویژه در پرتو اشتراکات تاریخی، فرهنگی و جغرافیایی دو کشور، چشم‌اندازی روشن و امیدوارکننده برای آینده روابط تهران-باکو ترسیم کرده است.
تأکید پزشکیان بر منافع مشترک و تقویت پیوندهای اقتصادی، فرهنگی و امنیتی با جمهوری آذربایجان، بستری مناسب برای همکاری‌های گسترده‌تر فراهم کرده است. در حوزه اقتصادی، پتانسیل‌هایی مانند تجارت مرزی، پروژه‌های مشترک زیرساختی و همکاری در بخش انرژی وجود دارد که می‌تواند به توسعه هر دو کشور کمک کند.
در زمینه فرهنگی نیز، برنامه‌هایی نظیر تبادلات دانشگاهی، برگزاری جشنواره‌های مشترک و تقویت گردشگری مذهبی و تاریخی، قادر است پیوندهای مردمی میان دو ملت را عمیق‌تر کند. این همکاری‌ها نه‌تنها به نفع ایران و آذربایجان است، بلکه با توجه به موقعیت ژئوپلیتیکی دو کشور، می‌تواند به ثبات و توسعه منطقه قفقاز جنوبی کمک کند.
به عنوان مثال، پروژه‌های مشترک مرزی مانند توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل و همکاری در مدیریت منابع آبی، نمونه‌هایی از ظرفیت‌های بالقوه‌ای هستند که در صورت تحقق، منافع بلندمدتی برای منطقه به همراه خواهند داشت.
ادامه این رویکرد مثبت و عمل‌گرایانه از سوی دولت چهاردهم، ایران و جمهوری آذربایجان را در مسیر تبدیل شدن به الگویی موفق از همکاری منطقه‌ای قرار داده است. این الگو که بر پایه احترام متقابل، بهره‌مندی از ظرفیت‌های مشترک و تمرکز بر منافع دوجانبه بنا شده، می‌تواند دوستی‌های دیرینه میان دو ملت را تحکیم بخشد، دیوار بی اعتمادی را کوتاه کرده و آینده‌ای مثبت را برای تهران و باکو رقم بزند.
با توجه به پتانسیل‌های موجود و اراده سیاسی دو طرف برای پیشبرد روابط، انتظار می‌رود که این مسیر با گام‌های استوار ادامه یابد و به نتایج ملموسی در حوزه‌های مختلف منجر شود. سفر پزشکیان به باکو و مذاکرات پیش‌رو، فرصتی کلیدی برای تسریع این روند و تحقق چشم‌انداز همکاری‌های پایدار میان دو همسایه خواهد بود.