اقتباس نه‌تنها به بازخوانی متون کلاسیک کمک می‌کند، بلکه از طریق طرح مسائل روز، با مخاطب معاصر نیز وارد گفت‌وگو می‌شود. اقتباس اساساً موضوع بسیار مهمی است. بسیاری معتقدند که کل هنر مبتنی بر اقتباس است و همیشه یک اثر پیشینی وجود دارد؛ برخی به آن سنت می‌گویند. یعنی یک اثر یا آثار پیشین یا روش‌های متقدمی هست که یک هنرمند از آن‌ها استفاده می‌کند تا چیز جدیدی خلق کند.
حتی موادی که ما به کار می‌بریم، ماده‌ای از پیش موجود است. بنابراین، کل آنچه انسان می‌آفریند، مبتنی بر چیزهایی از پیش موجود است. به این معنا، کل آفرینش هنری، آفرینشی اقتباسی است. گاهی انسان از تاریخ وام می‌گیرد، گاهی از طبیعت و گاهی از آثار هنری پیشین. اصولاً اقتباس در این معنای سوم پرکاربردتر است؛ یعنی یک یا چند اثر پیشینی وجود دارند و هنرمند عناصری از آن‌ها را به کار می‌گیرد تا اثر جدیدی خلق کند.
اقتباس، زبان گفت‌وگوی گذشته و حال
اقتباس اهمیت دارد چون مبنای خلق اثر قرار می‌گیرد. نه تنها باعث بازخوانی آثاری می‌شود که در فرهنگ و سنت هر کشوری یا در میراث بشری وجود دارند، بلکه آن‌ها را از پهنه تاریخی برمی‌دارد و به‌روز می‌کند، متناسب‌سازی می‌کند و روایتی جدید یا بازآفرینی تازه‌ای از آن‌ها ارائه می‌دهد.
از طرف دیگر، اقتباس مسائل روز را نیز مطرح می‌کند. تمام تغییراتی که در اثر قبلی اتفاق می‌افتد، مبتنی بر مسائل فعلی است. پس اقتباس در حوزه هنر، دست‌کم دو کارکرد مهم دارد؛ یکی این‌که متون ارزشمند پیشینی که نسل جدید ارتباطش با آن‌ها کمرنگ شده یا از دست داده، دوباره بازآفرینی می‌شوند و در عرصه زمان حال قرار می‌گیرند؛ دوم این‌که از طریق طرح پرسش‌های معاصر، با زمانه‌ی اکنون پیوند می‌خورند. بنابراین، هنرمندی که اثر اقتباسی خلق می‌کند، هم دغدغه گذشته را دارد و هم دغدغه امروز را.
نگاه سنتی، مانعی بر سر راه اقتباس
در دنیای امروز و در حوزه مطالعات سینمایی و هنری، نظریات جدید و جالبی درباره اقتباس مطرح شده که متأسفانه جامعه هنری ما، منظورم هنرمندان است نه آکادمیسین‌ها یا تئوریسین‌ها، از آن‌ها بی‌خبرند. بیشتر نگاه‌ها به اقتباس، سنتی است. مثلاً بسیاری هنوز در گفتمان وفاداری به سر می‌برند؛ گفتمانی که ارزش یک اثر اقتباسی را بر اساس میزان وفاداری‌اش به اثر اصلی می‌سنجد. هرچه وفاداری بیشتر باشد، اثر بهتر تلقی می‌شود و اگر کمتر باشد، ارزش کمتری دارد.
عضو هیات علمی هفتمین همایش مطالعات فیلم کوتاه تهران اظهار داشت: این نوع نگاه باعث می‌شود که اثر اولیه اصل قرار گیرد و اثر اقتباسی، اثری دست دوم تلقی شود. به همین دلیل، بسیاری از ما از اقتباس از آثار بزرگ ادبی می‌ترسیم؛ مثل شاهنامه، خمسه نظامی یا حتی متون مذهبی مثل قرآن. در حالیکه در غرب، مرتب از آثار شاخصی مثل آثار شکسپیر، ایلیاد و ادیسه، یا حتی کتاب عهد عتیق و عهد جدید در قالب‌های مختلف هنری اقتباس می‌شود.
این فاصله را می‌توان از جشنواره‌های خارجی فهمید؛ آنجا یک جایزه برای بهترین فیلمنامه اورجینال می‌دهند و یک جایزه برای بهترین فیلمنامه اقتباسی، ولی ما چون آثار اقتباسی کم‌شماری داریم، اصولاً نمی‌توانیم چنین تمایزی قائل شویم.
چه در ادبیات خودمان و چه در ادبیات جهان، داستان‌های کوتاه زیادی وجود دارند که خوشبختانه می‌توانند مبنا قرار بگیرند برای ساخت فیلم کوتاه. نویسندگانی وجود دارند که زاویه دید خنثی را انتخاب کرده‌اند؛ مثل همینگوی و پس از او نویسندگانی مانند ریموند کارور. این نوع زاویه دید بسیار شبیه زاویه دید دوربین فیلمبرداری است و در روایت‌های فیلم کوتاه می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد.
اقتباس در نگاه هاچن
از دیدگاه هاچن، اقتباس می‌تواند برگرفتن یک یا چند عنصر از کلیت یک اثر باشد؛ یعنی مثلا فقط مکان یا یک شخصیت از اثر پیشین وام گرفته شود، نه لزوماً تمام پیرنگ یا همه شخصیت‌ها. هاچن معتقد است اثر اقتباسی اگرچه از اثر پیشین برگرفته شده، اما در اهمیت در درجه دوم قرار نمی‌گیرد. این اثر باید قائم به ذات باشد؛ یعنی حتی اگر مخاطب اثر پیشین را نشناسد، باز هم بتواند به طور کامل با اثر جدید ارتباط برقرار کند.
بازگشت به میراث بومی؛ نگاهی نو به گذشته
در زمینه امکان‌های بومی، به نظرم مراجعه به میراث ادبی خودمان می‌تواند بسیار کارساز باشد. همچنین باید ببینیم پیشینیان ما، چه سینماگران و چه نویسندگان، هنگام خلق آثار اقتباسی چه روشی به کار برده‌اند؛ چه چیزهایی را اقتباس کرده‌اند و برای برقراری دیالوگ بین گذشته و زمانه خود، چه تمهیداتی اندیشیده‌اند. همچنین بررسی آثار اقتباسی موفق و ناموفق می‌تواند به ما کمک کند تا از ویژگی‌های مثبت و دانش جدید در کارهای خود بهره ببریم.»
مهلت ارسال چکیده‌های مقالات برای این همایش تا اول خرداد ۱۴۰۴ است و نتایج چکیده‌های پذیرفته‌شده در تاریخ ۲۵ خرداد ۱۴۰۴ اعلام خواهد شد، همچنین، مقالات کامل باید تا ۲ شهریور ۱۴۰۴ به دبیرخانه ارسال شود و مقالات برگزیده برای انتشار در کتاب مجموعه مقالات همایش تا ۲۳ شهریور ۱۴۰۴ معرفی خواهد شد.
این همایش ۲۵ آذر ۱۴۰۴ (روز پژوهش) برگزار خواهد شد و به‌منظور ایجاد ارتباطی میان نظریه و عمل در زمینه اقتباس، به گرد هم آوردن پژوهشگران و فیلم‌سازان خواهد پرداخت.
* عضو هیات علمی هفتمین همایش مطالعات فیلم کوتاه تهران