>>همشهری آنلاین- زهرا رفیعی: تنها راه نجات هامون حقابه است؛ حقابه‌ای که تقریبا همه آن از ۲ رود هیرمند و فراه‌رود تامین می‌شود. چند سالی است روی این رودخانه‌ها در افغانستان سدهایی زده شده که حتی سرریز آنها هم نصیب ایران و تالاب‌های هامون نمی‌شود. حالا نصیب هر دو کشور گرد و خاک است و خشکسالی و کدورت. چند دهه پیش که جمعیت بهره‌بردار در مسیر رودخانه منتهی به تالاب کمتر از حالا بود، در توافقی بین‌المللی تصمیم گرفته شد سالانه جز سیلاب‌ها ۸۲۰ میلیون مترمکعب به ایران داده شود، ولی به‌نظر می‌رسد این معاهده پس از گرم شدن هوا بر اثر تغییر اقلیم از نظر حکمرانان فعلی کشور افغانستان بی‌اعتبار شده است.
دیپلماسی آب
دولت افغانستان تاکنون از هیچ اقدامی برای کم‌شدن آب ورودی رودخانه‌های منتهی به ایران خودداری نکرده است. با جدی‌شدن معضلات ناشی از تامین نشدن حقابه و کاهش بارش در حوضه آبریز درون‌مرزی، لزوم تقویت دیپلماسی آب بیشتر بر سر زبان‌ها افتاد. اما هیچ‌یک از جلساتی که مقامات ایران با طالبان برگزار کردند به نتیجه نرسید و حتی با انکار وجود آب پشت سدهای افغانستان و یا غیرمنصفانه‌تر رهاسازی و هدایت حقابه به سمت شوره‌زار گودزره مواجه شد.
در ماه‌های گذشته ایران تصمیم گرفت کارگروه تامین حقابه تالاب هامون را در سازمان محیط‌زیست و وزارت خارجه راه‌اندازی کند و در یک اقدام منسجم علاوه بر اینکه دنبال تامین حقابه باشد، مقدمات معیشت جایگزین و تثبیت گرد و خاک با تقویت پوشش گیاهی را فراهم کند.
جلسه دوم این کارگروه در روزهای اخیر برگزار شد و معاون محیط‌زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست درباره این جلسه بدون ذکر جزئیات گفت: از نمایندگان دستگاه‌ها خواستیم تا یک‌ماه آینده اقدامات و پیشنهادهای خود را به سازمان حفاظت محیط‌زیست ارائه کنند تا در نخستین جلسه ستاد ملی تالاب‌ها در سال ۱۴۰۴ که قرار است به ریاست معاون اول رئیس‌جمهور برگزار شود، پیشنهادها را به تصویب برسانیم و آن را اجرایی کنیم.
به‌گفته احمدرضا لاهیجان‌زاده، پیش‌تر در ستاد ملی تالاب‌ها برای ۲ تالاب میانکاله و انزلی برنامه عمل تدوین و بخش‌هایی از آن اجرایی شده است. پیشنهادها در مورد تالاب هامون نیز قرار است بعد از تصویب در ستاد ملی به یک سند الزام‌آور برای تمامی دستگاه‌ها تبدیل شود.
اصلاح بند کمال‌خان، خواسته اصلی ایران
مدیرکل دفتر حفاظت و مدیریت تالاب‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست در توضیح آن‌چه قرار است برای هامون رخ دهد به همشهری گفت: به‌زودی برنامه عمل احیای تالاب‌های هامون پس از ارائه پیشنهادهای سازمان‌ها تدوین خواهد شد. اصلاح بند کمال‌خان از مصوبات کمیته و خواسته اصلی ایران است. این بند باید به‌گونه‌ای اصلاح شود که آب در مسیر طبیعی خود جریان داشته باشد و منحرف نشود تا نیاز آبی تالاب‌های هامون به‌عنوان یکی از تالاب‌های بین‌المللی که اهمیت بسیار زیادی دارد، تامین شود.
آرزو اشرفی، با تأکید بر اینکه افغانستان باید با رعایت حسن همجواری و تمکین به حقوق و قواعد بین‌المللی آن را اجرایی کند، افزود: مسئله فقط حقابه ۸۲۰ میلیون مترمکعب ایران نیست. نکته‌ای که وجود دارد تامین «نیاز آبی» تالاب‌های هامون است که همیشه از سیلاب‌های بزرگ بالادست تامین می‌شد، ولی با انحراف رودخانه که خلاف معاهدات بین‌المللی است، حیات هامون از بین رفته است.
اصلاح بند کمال‌خان از زمان تأسیس بارها از سوی ایران درخواست شده، ولی با وجود اینکه مورد توافق وزرای ۲ کشور قرار گرفته بود اجرایی نشده است.
تیر خلاص به هامون
اوضاع سکونت در حاشیه تالاب هامون مطلوب نیست و هر سال روستاهای بیشتری خالی از سکنه می‌شود. براساس آخرین آمار، بیش از دو دهه خشکسالی، ندادن حقابه هیرمند، خشکی دریاچه هامون و سوءمدیریت بیش از ۱۰۰ هزار نفر از جمعیت ۵۰۰ هزار نفری آن طی این سال‌ها مهاجرت کرده‌اند. آمارها نشان می‌دهد از جمع ۱۰۳۲ روستای سیستان، ۲۰۳ روستا خالی از سکنه است.
مدیرکل دفتر حفاظت و مدیریت تالاب‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست در این‌باره می‌گوید: گردوغبار حاصل از خشک شدن بستر تالاب، هر دو کشور را درگیر می‌کند و باید در درجه اول به‌صورت مشترک با کشور افغانستان این موضوع را مدیریت کنیم. گفت‌وگوهایی هم درباره تأمین حداقل آبی که برای تثبیت خاک تالاب و تقویت پوشش گیاهی نیاز است انجام شده، ولی هنوز به نتیجه نرسیده‌ایم. این موضوع با تأمین حداقل‌های موردنیاز برای یک اکوسیستم تالابی بسیار فاصله دارد. علاوه بر اینکه معیشت مردمان هر دوسوی مرز وابسته به تالاب بوده و است، حق هوای پاک نیز ازجمله حقوق بشر است و نمی‌توان نسبت به آن بی‌تفاوت بود.
آرزو اشرفی تأکید کرد: متأسفانه کشور افغانستان در ۴ سال گذشته مسیر رودخانه هیرمند را به سمت تالاب گودزره منحرف کرده و مانع از این شده که سیلاب‌ها در مسیر طبیعی خود به تالاب هامون برسند. در مسیر فراه‌رود نیز در حال ساخت سد بخش‌آباد هستند که این هم تیر خلاصی به تالاب هامون خواهد بود. دولت افغانستان طرح‌های کوچک و بزرگ کنترل منابع آب را روی این رودخانه‌ها اجرا کرده است. براساس حقوق و عرف بین‌المللی مربوط به تالاب هامون، باید نیاز آبی این اکوسیستم تأمین شود و مسیر طبیعی و تاریخی آبرسانی به آن برقرار باشد.
۱.۴ میلیون هکتار، مستعد تبدیل شدن به کانون گردوغبار
براساس آخرین مطالعات انجام‌شده از حدود ۳.۵ میلیون هکتار اراضی تالابی کشور ۱.۴ میلیون هکتار با شدت‌های مختلف بر اثر خشکسالی و خشکی مستعد این هستند که به کانون‌های برداشت گردوغبار تبدیل شوند. جازموریان، تالاب هامون و صالحیه در زمره مهم‌ترین این تالاب‌ها هستند. کاهش گردوغبار و بهبود معیشت جایگزین کشاورزی از اقداماتی است که سال‌هاست در شهرها و روستاهای حاشیه تالاب پیگیری می‌شود. قرار بود اتحادیه اروپا از طریق سازمان ملل (UNDP) ۱۰ میلیون دلار فقط برای معیشت جایگزین ساکنان حاشیه تالاب هامون هزینه کند که آن هم به‌دلیل تحریم‌ها به نتیجه نرسید.