دو دهه پیش، جنگنده‌های پنهانکار بسیار نادر و در مرحله آزمایشی بودند. اما امروزه، ظهور جنگنده‌های مدرن پنهانکار در حال تغییر تاکتیک‌های نبرد هوایی، تأثیرگذاری بر استراتژی‌های عملیاتی، و وادار کردن ارتش‌ها به بازنویسی دکترین‌های نظامی خود است. در میان پیشرفته‌ترین نمونه‌های این نسل جدید، چهار جنگنده با بالاترین میزان پنهانکاری قرار دارند که مرزهای تشخیص راداری را جابه‌جا کرده‌اند، و برخی از آن‌ها دارای مقطع راداری به کوچکی یک تیله هستند.
به گزارش روزیاتو، پنهانکاری واقعی ترکیبی از اقدامات غیرفعال و فعال است. پنهانکاری غیرفعال بر کاهش ردپای طبیعی هواپیما (راداری، فروسرخ، و تا حدودی بصری) تمرکز دارد، در حالی‌که پنهانکاری فعال شامل اقدامات الکترونیکی مقابله‌ای است که برای اخلال یا فریب حسگرهای دشمن طراحی شده‌اند.
با این‌حال، سطح مقطع راداری (RCS) همچنان شاخصی کلیدی برای سنجش قابلیت شناسایی یک هواپیما محسوب می‌شود؛ هرچه مقدار آن کمتر باشد، احتمال شناسایی توسط رادارهای دشمن کمتر خواهد بود.
حال، با تمرکز بر سطح مقطع راداری، بیایید نگاهی بیندازیم به پنهانکارترین جنگنده‌های جهان.
پنهانکارترین جنگنده‌های جهان
| هواپیما | سطح مقطع راداری تخمینی (متر مربع) | معادل تقریبی در اشیاء روزمره |
|---|---|---|
| F-22 Raptor | تقریباً ۰.۰۰۰۱ | تیله کوچک |
| F-35 Lightning II | تقریباً ۰.۰۰۱۵–۰.۰۰۵ | توپ گلف – بشقاب غذاخوری |
| J-20 Mighty Dragon | تقریباً ۰.۰۵ | توپ بیسبال |
| Su-57 Felon | تقریباً ۰.۱–۱ | توپ فوتبال – توپ ساحلی |
افرادی که با جنگنده‌ها آشنایی دارند از دیدن نام F-22 Raptor به‌عنوان پنهانکارترین جنگنده شگفت‌زده نمی‌شوند… هیچ هواپیمایی از نظر پنهانکاری با این جنگنده پیشرفته آمریکایی قابل مقایسه نیست. قیمت هر فروند آن ۱۴۳ میلیون دلار است که این جنگنده را به گرانترین در جهان تبدیل کرده، هرچند برخی گزارش‌ها هزینه واقعی ساخت هر فروند را بیش از ۳۰۰ میلیون دلار تخمین زده‌اند.
توجه به این نکته مهم است که مقادیر سطح مقطع راداری تخمینی بوده و بسته به شرایط تغییر می‌کنند. عواملی مانند فرکانس رادار، زاویه برخورد و شرایط عملیاتی می‌توانند تأثیر چشمگیری بر توانایی پنهانکاری یک جنگنده داشته باشند. پیشرفت‌های راداری به‌طور مستمر طراحی‌های پنهانکار را به چالش می‌کشند و تولیدکنندگان را به توسعه فناوری‌های بهتر وادار می‌کنند.
بیایید دقیق‌تر بررسی کنیم که چگونه این چهار جنگنده‌ی پنهانکار برتر جهان، از دید دشمن پنهان می‌مانند.
Lockheed Martin F-22 Raptor
سطح مقطع راداری تخمینی: ۰.۰۰۰۱ متر مربع
رمز اصلی پنهانکاری F-22، طراحی هم‌راستا (planform alignment)ی آن است. تمام لبه‌های هواپیما، از بال‌ها تا ورودی‌های هوا، با دقت تنظیم شده‌اند تا امواج راداری را پخش کنند، نه اینکه به فرستنده بازتاب دهند. به‌جای شکاف‌های ساده بین پنل‌ها، از لبه‌های دندانه‌دار استفاده شده تا امواج را پراکنده کنند، و لبه‌های انتهایی نیز زاویه‌دار طراحی شده‌اند تا بازتاب را کاهش دهند.
در کنار طراحی پیشرفته بدنه، پوششی از مواد جاذب راداری (RAM) نیز به کار رفته است. سطح بدنه این جنگنده با رنگ حاوی ذرات آهن پوشانده شده که به جای بازگرداندن امواج راداری، آن ها را به گرمای ناچیزی تبدیل می‌کند. کامپوزیت‌های جذب‌کننده رادار از ورودی هوا و لبه‌های جلو محافظت می کند و فوم‌های جاذب رادار نیز پره‌های موتور را از بازتاب محافظت می‌کنند.
گرچه پوشش‌های جاذب رادار امروزی نسبت به نمونه‌های قدیمی در B-2 و F-117 دوام بیشتری دارند و در برابر سرعت‌های مافوق صوت و شرایط سخت جوی مقاوم‌ترند، همچنان نیازمند نگهداری دقیق هستند. پیشرفت در فناوری مواد جاذب رادار، به‌ویژه در پروژه F-35، موجب دوام بیشتر و آسان‌تر شدن تعمیرات شده است.
نازل‌های تغییر بردار رانش در F-22 علاوه بر افزایش مانورپذیری، در کاهش ردپای مادون قرمز نیز مؤثرند. برخلاف نازل‌های سنتی که گاز داغ را متمرکز می‌کنند که برای شناسایی رادارها ایده آل است، F-22 این گاز را در فضایی وسیع تر پخش می‌کند تا دمای خروجی کاهش یافته و ردپای گاز موتور را کوتاه تر می کند.
با وجود برتری هوایی بی‌نظیر، قیمت سرسام‌آور F-22 مانع از تولید انبوه آن شد. برنامه تولید این جنگنده نسل پنجمی در سال ۲۰۱۱ متوقف شد و آمریکا تمرکز خود را بر روی F-35 Lightning II گذاشت که قیمت پایین تری داشته و برای صادرات مناسب تر بود. با ظهور رقبایی مانند J-20 در چین و Su-57 در روسیه، ارتقاهایی برای F-22 در حال انجام است.
Lockheed Martin F-35 Lightning II
سطح مقطع راداری تخمینی: ۰.۰۰۱۵–۰.۰۰۵ متر مربع
اگرچه F-35 به وضوح نسبت به F-22 کمتر پنهانکار است، اما توانایی هایش آن را در حوزه های مختلف چند رتبه بالاتر از رقبا قرار می دهد. همانند اف-۲۲، طراحی بدنه برای انحراف امواج راداری به‌جای بازتاب آن ها، اساس قابلیت پنهانکاری این جنگنده را تشکیل می‌دهد.
همه لبه‌های هواپیما زاویه‌دار طراحی شده‌اند. بدنه دارای خطوط تیز و بلند است تا بازتاب رادار را نرم‌تر کند. تسلیحات در محفظه داخلی قرار دارند و روی بال‌ها موشک یا بمبی آویزان نیست. کابین نیز دارای پوشش طلاکاری‌شده نازکی از ایندیم-قلع-اکسید است که بازتاب راداری را کاهش می‌دهد.
برخلاف F-22 که مواد جاذب راداری به‌صورت پوششی روی سطح اعمال شده، در F-35 این مواد در خود کامپوزیت بدنه گنجانده شده‌اند که دوام بیشتری دارد. شکل هوشمندانه نازل خروجی و ترکیب آن با هوای محیط نیز موجب کاهش دمای گاز اگزوز و کاهش امضای فروسرخ می‌شود. مقداری از دمای موتور نیز به بال ها منتقل می شود تا آن را پخش کرده و از شناسایی توسط رادار جلوگیری شود.
با بودجه‌ی دوره عمر حدود ۱.۵ تریلیون دلار، F-35 گرانترین جنگنده‌ای است که تاکنون ساخته شده، اما توانمندی های منحصربفردش به این معناست که انتخاب محبوبی برای نیروهای هوایی در سراسر جهان بوده و با تحویل بیش از ۱٬۱۵۰ فروند، یکی از پراستفاده‌ترین جنگنده‌های جهان است.
Chengdu J-20 Mighty Dragon
سطح مقطع راداری تخمینی: ۰.۰۵ متر مربع
اگرچه Chengdu J-20 Mighty Dragon نسبت به دو جنگنده‌ی آمریکایی سطح مقطع راداری بزرگ‌تری دارد، اما همچنان نسبت به جنگنده‌هایی مانند F-15 یا Su-27 بسیار پنهانکارتر است. بهترین پنهانکاری آن از نمای روبروست، در حالی‌که از کنار و عقب بیشتر قابل شناسایی است.
J-20 مانند F-22 و F-35 از طراحی هم‌راستا برای منحرف کردن امواج راداری استفاده می‌کند در حالی که دماغه زاویه دار و تیز انرژی راداری را منحرف می نماید. ورودی‌های فراصوت بدون انحراف نیز مانند F-35، جلوی دید مستقیم به موتور را می‌گیرند و تسلیحات در محفظه داخلی قرار دارند.
نقطه ضعف اصلی J-20 ردپای مادون قرمز آن است. مدل های اولیه از موتورهای روسی AL-31F با نازل‌های اگزوز گرد بزرگ، مانند چراغی در شب برای حسگرهای مادون سرخ، استفاده می کردند. موتور جدید WS-10C با نازل دندانه‌دار بهتر از نمونه های روسی است، و موتور WS-15 نسل بعدی برای کاهش بیشتر ردپای حرارتی طراحی شده.
در سطح بیرونی بدنه این جنگنده چینی از پوشش‌های جاذب رادار استفاده شده، و اگر چه جزئیات آن محرمانه است، احتمالاً ترکیبی از کامپوزیت ها و مواد پیشرفته است. در فواصل نزدیک، F-22 پنهانکاری بهتری نسبت به J-20 دارد، اما این کل داستان نیست زیرا J-20 یک شکارچی دوربرد است با برد فراوان و محفظه های داخلی سلاح که برای نفوذ به عمق حریم هوایی دشمن و عقب راندن نیروهای آمریکا و متحدان بر فراز اقیانوس آرام طراحی شده است.
چین به سختی در تلاش است تا فاصله بین خود و غرب را در زمینه پنهانکاری موتور و مدیریت ردپای راداری پر کند تا این جنگنده را به سلاحی بسیار قدرتمند تبدیل نماید.
Sukhoi Su-57 Felon
سطح مقطع راداری تخمینی: ۰.۱ تا ۱ متر مربع
Su-57 به عنوان پرچم دار عرصه پنهانکاری روسیه، رویکردی متفاوت نسبت به طراحی پنهانکاری در مقایسه با طرح های آمریکایی و چینی دارد. این جنگنده از روبرو پنهانکاری خوبی دارد، مشابه یک توپ فوتبال از نظر سطح مقطع راداری، اما از طرفین و عقب بسیار بیشتر از همتایان خود قابل شناسایی است.
طراحی بدنه سوخو-۵۷ مشابه سایر نمونه‌های پنهانکاری است که در اینجا بحث شد: سطوح زاویه‌دار، سطوح دم مایل، و محفظه داخلی تسلیحات برای کاهش انعکاس راداری تا حد ممکن. با این‌حال، در برخی حوزه ها نقاط ضعفی دارد، با موتورهای بزرگ و بسیار جاگیر که در برابر سیگنال رادیویی بسیار آسیب پذیر بوده و سطوح خشن تر و کمتر یکپارچه ای نسبت به اف-۲۲ و اف-۳۵ دارد.
روسیه در حال آزمایش نازل‌های موتور تخت شبیه به طراحی رانش برداری F-22 است تا ردپای راداری عقب جنگنده پیشرفته را کاهش دهد. اگر چه این نازل های مسطح تر به احتمال زیاد امکان شناسایی این هواپیما توسط رادار دشمن را کاهش می دهد اما هزینه کاهش راندمان پیشرانه را در مقایسه با اگزوزهای کنونی سوخو-۵۷ در پی خواهد داشت.
در حالی که فلسفه ایالات متحده ابتدا مخفی شدن و سپس جنگیدن است، Su-57 تنها به اندازه‌ای پنهانکار است که بتواند اولین حمله موشکی دوربرد را انجام دهد. در صورت استفاده از موشک هوا به هوای R-37M، که به «قاتل آواکس» معروف است، این حمله می‌تواند از فاصله بیش از ۳۲۰ کیلومتر دورتر انجام شود.
علاوه بر آن، Su-57 بر چابکی و قدرت مانور بالا که توسط قابلیت بردار رانش ۳۶۰ درجه ای امکان پذیر می شود، سطوح کنترلی قابل توجه و رادار با عملکرد بالا و موشک های شبیه اسنایپر متکی است.
در حالی که اف-۲۲ مخفیانه وارد شده و مانند چاقویی بیرحم از پشت خنجر می زند، سوخو-۵۷ نارنجک انداخته و پنهان می شود. رهگیری جنگده روسی دشوار است، حتی در فاصله دور نیز مرگبار بوده و می تواند ساعت ها پرواز کند. سیستم های راداری چندگانه سوخوی روسی به آن یک فضای سنسوری ۳۶۰ درجه می دهد، طراحی که به طور خاص به منظور خطرناک بودن سوخو-۵۷ برای هواپیماهای پنهانکار صورت گرفته و به همین خاطر این جنگنده بهترین شکارچی در میان جنگنده های پنهانکار است.
آیا این‌ها برای همیشه پنهانکارترین جنگنده‌ها خواهند بود؟
پاسخ کوتاه: خیر. کشورهای متعددی در حال توسعه نسل جدیدی از جنگنده‌های پنهانکار هستند.
جنگنده KF-21 Boramae ساخت کره‌جنوبی با ویژگی‌های پنهانکاری طراحی شده، اما فاقد محفظه داخلی تسلیحات است. مدل KF-21EX قرار است پنهانکارتر باشد، اما با توجه به محدودیت‌های مالی، این پروژه راه درازی در پیش دارد.
احتمال دارد نسل جدید جنگنده‌های پنجم یا حتی ششم از چین یا ژاپن نیز معرفی شود. نسل ششم، تحت پروژه‌هایی مانند NGAD (آمریکا) و GCAP (بریتانیا، ژاپن، ایتالیا)، ترکیبی از پنهانکاری، همکاری با پهپادها، هوش مصنوعی و جنگ الکترونیک پیشرفته خواهد بود.
پروژه‌های پنهانکار در حال توسعه
| کشور | هواپیما | وضعیت | سطح پنهانکاری |
|---|---|---|---|
| کره جنوبی | KF-21 Boramae | نمونه اولیه | متوسط (برنامه برای افزایش) |
| روسیه | Su-75 Checkmate | در حال توسعه | بالا (انتظاری) |
| چین | FC-31 / J-35 | در حال توسعه | بالا (انتظاری) |
| آمریکا | F-47 (NGAD) | در حال توسعه | فوق‌العاده (برنامه‌ریزی‌شده) |
| بریتانیا، ژاپن، ایتالیا | Tempest (GCAP) | در حال توسعه | فوق‌العاده (برنامه‌ریزی‌شده) |
| فرانسه، آلمان، اسپانیا | NGF (FCAS) | در حال توسعه | فوق‌العاده (برنامه‌ریزی‌شده) |
علاوه بر این پروژه‌ها، روسیه گاهی از طرحی به‌نام MiG-41 نام می‌برد که یک رهگیر نسل ششم پنهانکار است و هنوز اطلاعات زیادی از آن در دست نیست، اما تاکنون شواهد مستندی از توسعه آن منتشر نشده. به همین ترتیب، پروژه Qaher-313 ایران نیز ادعای پنهانکاری دارد، هر چند هنوز راه درازی برای تبدیل شدن به یک هواپیمای پنهانکار در حد و اندازه های همتایان غربی و شرقی خود دارد.