بسیاری از ساختمان‌هایی که در نگاه اول مستحکم به نظر می‌رسند، در عمل فاقد ایمنی کافی در برابر این مخاطرات هستند. به همین دلیل، موضوع >>مقاوم سازی ساختمان‌ها اهمیتی دوچندان یافته است.
مقاوم سازی نه تنها برای ساختمان‌های فرسوده یا قدیمی کاربرد دارد، بلکه در مورد بسیاری از سازه‌های نوساز هم ضروری است. چرا؟ چون ممکن است طراحی آن‌ها بر اساس آیین‌نامه‌های قدیمی باشد یا در حین ساخت، کیفیت مصالح و اجرا رعایت نشده باشد. در ادامه با پنج راهکار اساسی و کاربردی برای مقاوم سازی ساختمان آشنا می‌شویم راهکارهایی که دانستن و به‌کار گرفتن آن‌ها می‌تواند جان و مال ساکنان را در روزهای بحرانی نجات دهد.
۱. تقویت اجزای سازه‌ای با مصالح مقاوم و روش‌های نوین
هسته اصلی هر ساختمان، همان اجزای باربر آن یعنی ستون‌ها، تیرها، دیوارهای باربر و پی است. اگر این اجزا دچار ضعف باشند، در هنگام وقوع زلزله یا فشارهای جانبی دیگر، ساختمان به‌سرعت فرو می‌ریزد. در مقاوم سازی ساختمان، نخستین گام شناسایی نقاط آسیب‌پذیر و سپس تقویت هدفمند آن‌هاست.
روش‌های مرسوم تقویت سازه‌ای:
- ژاکت بتنی یا فولادی: لایه‌ای تقویتی است که به دور ستون یا تیر کشیده می‌شود تا مقاومت فشاری و خمشی عضو افزایش یابد.
- استفاده از الیاف پلیمری (FRP): این روش سبک، سریع و بدون افزایش زیاد وزن سازه است و برای مقاوم سازی اعضای خمشی یا کششی مثل تیرها بسیار مناسب است.
- تزریق اپوکسی یا ملات ترمیمی در ترک‌ها: برای جلوگیری از پیشرفت ترک‌ها در دیوارها و اعضای سازه‌ای.
۲. استفاده از سیستم‌های جذب انرژی لرزه‌ای (میراگرها و جداگرها)
در زلزله، آنچه به ساختمان آسیب می‌زند، انتقال ناگهانی انرژی لرزه‌ای به اعضای سازه است. به جای افزایش مقاومت سازه، می‌توان با استفاده از میراگرها و جداگرهای لرزه‌ای این انرژی را جذب یا از سازه دور کرد.
میراگر چیست؟
میراگر یا Dampers قطعه‌ای مکانیکی است که در محل‌های خاصی از سازه نصب می‌شود و مانند کمک‌فنر، انرژی ناشی از زلزله را جذب می‌کند. انواع مختلفی دارد:
- میراگر اصطکاکی
- میراگر ویسکوز (روغنی)
- میراگر فلزی با خاصیت تغییر شکل‌پذیری
جداگر لرزه‌ای چیست؟
در سیستم‌های پیشرفته‌تر، جداگر لرزه‌ای در محل اتصال سازه به فونداسیون قرار می‌گیرد و اجازه می‌دهد زمین حرکت کند، اما سازه روی آن تا حدی ثابت بماند. این روش برای بیمارستان‌ها، برج‌های خاص و ساختمان‌های حیاتی به‌کار می‌رود.
مزیت بزرگ:
این سیستم‌ها امکان استفاده از ساختمان را حتی بلافاصله پس از زلزله حفظ می‌کنند.
۳. بازنگری طراحی ساختمان بر اساس آیین‌نامه‌های جدید
در کشور ما، آیین‌نامه طراحی لرزه‌ای ساختمان‌ها (معروف به مبحث ۲۸۰۰) به‌طور مرتب به‌روزرسانی می‌شود. این در حالی‌ست که بسیاری از ساختمان‌ها هنوز بر اساس نسخه‌های قدیمی یا بدون رعایت کامل این مقررات ساخته شده‌اند.
چرا بازنگری مهم است؟
- احتمال تغییر نوع کاربری ساختمان وجود دارد (مثلاً تبدیل خانه مسکونی به مهدکودک یا درمانگاه).
- شرایط خطر زلزله یا مشخصات زمین محل پروژه ممکن است در سال‌های اخیر به‌روزرسانی شده باشد.
- تغییر در تعداد طبقات، اضافه کردن سازه‌های جانبی یا تغییر بارگذاری سازه (مثل نصب مخازن سنگین روی بام) بر رفتار لرزه‌ای تأثیر می‌گذارد.
بازنگری در طراحی می‌تواند با استفاده از نرم‌افزارهای تحلیل سازه انجام شود و در صورت لزوم، اصلاحاتی مثل افزودن بادبند، کاهش بار مرده سقف‌ها، یا مقاوم سازی پی پیشنهاد شود.
۴. مقاوم سازی اجزای غیرسازه‌ای و الحاقی
بخش قابل‌توجهی از آسیب‌ها در زلزله‌ها ناشی از سقوط نما، دیوارهای غیر باربر، سقف‌های کاذب و تجهیزات تأسیساتی است. به‌همین دلیل توجه به مقاوم سازی اجزای غیرسازه‌ای اهمیت زیادی دارد.
راهکارها:
- مهاربندی تأسیسات مکانیکی و برقی مانند لوله‌کشی‌ها، داکت‌ها و تابلوهای برق
- اسکوپ کردن سنگ نما برای جلوگیری از سقوط آن‌ها
- اتصال کابینت‌های دیواری و تجهیزات سنگین به دیوارها
- استفاده از سقف‌های کاذب سبک با اتصالات ارتجاعی
این اقدامات به‌ظاهر ساده، اما بسیار مؤثرند و می‌توانند از آسیب‌های جانی در زمان بحران جلوگیری کنند.
برای مثال در زلزله کرمانشاه ۱۳۹۶، تعداد زیادی از تلفات ناشی از سقوط اجزای سقف کاذب و تجهیزات گرمایشی و سرمایشی بود، نه فرو ریختن ساختمان اصلی.
۵. بازرسی و نگهداری مستمر
هیچ مقاوم سازی ای بدون نگهداری مداوم دوام نمی‌آورد. همان‌طور که ماشین نیاز به سرویس دوره‌ای دارد، ساختمان هم باید به‌طور منظم بررسی شود. عوامل طبیعی مثل رطوبت، بارندگی، فرسایش و حتی عوامل انسانی (تغییرات داخلی بدون هماهنگی با مهندس ناظر) می‌توانند وضعیت ساختمان را به مرور تضعیف کنند.
برنامه نگهداری پیشنهادی:
- بازرسی سالانه ترک‌ها و نشست‌ها
- چک کردن وضعیت ضدزنگ بودن قطعات فلزی
- سرویس تجهیزات ایمنی مانند کپسول آتش‌نشانی، سیستم اعلام و اطفاء حریق
- نگهداری دفترچه ثبت وقایع و تعمیرات انجام‌شده
داشتن برنامه مشخص نگهداری، نه‌تنها ایمنی ساختمان را افزایش می‌دهد، بلکه هزینه‌های ناگهانی تعمیر را در آینده کاهش می‌دهد.
بنابراین مقاوم سازی ساختمان ها تنها به معنای افزودن فولاد یا بتن نیست، بلکه یک رویکرد جامع برای حفظ جان و مال انسان‌هاست. هرکدام از راهکارهای معرفی‌شده در این مقاله می‌تواند به‌تنهایی اثر قابل‌توجهی در کاهش خسارات یک حادثه طبیعی داشته باشد. با این حال، بهترین نتیجه زمانی حاصل می‌شود که این روش‌ها به‌صورت تلفیقی، متناسب با شرایط هر ساختمان و منطقه، اجرا شوند. شاید نتوان از وقوع زلزله یا سیل جلوگیری کرد، اما می‌توان با یک تصمیم درست، میزان آسیب را به حداقل رساند.
رپورتاژ