زهرا رجایی - در سکوت دشت‌های ترک‌خورده و در اعماق زمین‌های تشنه، زخم‌هایی پنهان، اما ویرانگر در حال گسترش‌اند. چاه‌های غیرمجاز، بی‌آن‌که ردی در اسناد رسمی برجای گذارند، سال‌هاست که با دقت یک مته، منابع زیرزمینی کشور را می‌بلعند. آن‌ها نه‌تنها آب را از دل زمین بیرون می‌کشند، بلکه بنیان آینده‌نگری در مدیریت منابع آبی ایران را متزلزل می‌کنند.
در زمانی که موضوع (امنیت آب) در سطح جهانی به یکی از مؤلفه‌های راهبردی توسعه پایدار و ثبات اجتماعی بدل شده، استمرار برداشت‌های غیرمجاز از منابع زیرزمینی، کل معادله حکمرانی آب را با اختلالی عمیق روبه‌رو کرده است. مسأله دیگر تنها کاهش حجم سفره‌های آب زیرزمینی نیست؛ این چاه‌های بی‌نام‌ونشان امروز به یکی از مهم‌ترین عوامل فرونشست زمین، شور شدن منابع، ناپایداری محیط زیست و حتی مهاجرت‌های خاموش تبدیل شده‌اند.
class="relative -mx-px my-[-0.2rem] rounded px-px py-[0.2rem] transition-colors duration-100 ease-in-out">>در استان قم به‌تنهایی حدود ۲۲۰۰ حلقه چاه غیرمجاز شناسایی شده که زمینه‌ساز کاهش سفره‌های زیرزمینی، خشک شدن قنات‌ها و تسریع فرونشست زمین است.
>>پیامدها بر منابع زیرزمینی
class="relative -mx-px my-[-0.2rem] rounded px-px py-[0.2rem] transition-colors duration-100 ease-in-out">>برداشت بی‌رویه از چاه‌ها، فشار مستقیم به سطح ایستاب ایجاد کرده و عمق آبخوان‌ها را به‌طور فزاینده‌ای پایین می‌آورد که پیامد آن خشک شدن چاه‌ها، افزایش هزینه حفاری و ته‌کشیدن آبخوان است.
کمبود آب در سفره‌های مورد استخراج، تغلیظ املاح، افت کیفیت و گسترش آلاینده‌ها را به‌دنبال دارد؛ در برخی مناطق همچون خراسان رضوی، بهره‌برداری از چاه‌های غیرمجاز و ساخت استخرها موجب بروز مشکلات جدی به کیفیت و سطح آب زیرزمینی شده است.
در برخی دشت‌ها، افت سفره باعث نشست لایه‌های زمین شده است؛ این پدیده حتی به لرزش‌های ناشی از تغییر فشار در زیرزمین هم منتهی شده است.
>>اقدامات و روندهای مقابله‌ای
class="relative -mx-px my-[-0.2rem] rounded px-px py-[0.2rem] transition-colors duration-100 ease-in-out">>در یک دهه گذشته حدود ۹۱هزار چاه غیرمجاز مسدود شده و برداشت بی‌رویه سالانه حدود ۳.۲ میلیارد مترمکعب کاهش یافته است.
class="relative -mx-px my-[-0.2rem] rounded px-px py-[0.2rem] transition-colors duration-100 ease-in-out">>استان مرکزی طی ۹ ماه گذشته با دستور قضایی، ۱۹۲ حلقه چاه متروک شناسایی و برق‌دهی آن‌ها قطع شده؛ این اقدام منجر به ذخیره حدود ۶۰ میلیون مترمکعب آب شد.
>>راهکارهای کارشناسی
ایجاد پرونده و پایگاه داده ملی چاه‌ها (مجاز و غیرمجاز) برای نظارت دقیق و کنترل دبی برداشت
نصب کنتورهای هوشمند حجمی روی چاه‌های مجاز و تعرفه‌گذاری شفاف برای مصرف‌کنندگان
اصلاح الگوی کشت و توسعه روش‌های نوین آبیاری همچون قطره‌ای هوشمند، برای کاهش نیاز به آب زیرزمینی
مشارکت محلی و همراهی معیشتی بهره‌برداران غیرمجاز با فراهم کردن مشوق‌های جایگزین اقتصادی و اجتماعی
تشدید برخوردهای قضایی و مالی با وضع عوارض و جریمه برای برداشت غیرمجاز (۸۰۰ـ۱۶۰۰ ریال بر مترمکعب) و شفافیت در اجرا
>>راهکار اصلی مقابله با چاه‌های غیرمجاز: معیشت جایگزین و حکمرانی محلی
عیسی بزرگ‌زاده، سخنگوی صنعت آب کشور در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری برنا درباره نقش چاه‌های غیرمجاز در افت منابع آب زیرزمینی و برنامه وزارت نیرو برای مقابله با آن گفت:برآوردها نشان می‌دهد که بیش از ۱۵ میلیارد مترمکعب برداشت غیرمجاز آب در کشور صورت می‌گیرد که در برخی تخمین‌ها این عدد به ۱۷ میلیارد مترمکعب نیز می‌رسد. با این حال، نکته مهم آن است که تنها نیمی از این برداشت‌ها مربوط به چاه‌های غیرمجاز است و نیمی دیگر نیز توسط چاه‌های مجاز اما با برداشت بیش از حد پروانه انجام می‌شود. بنابراین، مسأله تنها محدود به چاه‌های غیرمجاز نیست، بلکه در بسیاری از چاه‌های دارای مجوز نیز تخلفات جدی صورت می‌گیرد.
وی با بیان اینکه برنامه‌های وزارت نیرو برای مقابله با چاه‌های غیرمجاز سابقه‌دار بوده و همچنان ادامه دارد، تأکید کرد:اگرچه این برنامه‌ها به پیشرفت‌هایی منجر شده، اما میزان موفقیت آن‌ها به دلیل نبود راهکارهای معیشتی جایگزین برای کشاورزان، هنوز به حد مطلوب نرسیده است.
وی ادامه داد: ما با انسداد چاه‌ها، نصب کنتور هوشمند، استقرار بیش از ۸۰۰ تیم گشت و بازرسی، اقدامات جدی انجام داده‌ایم، اما این اقدامات صرفاً مکانیکی کافی نیستند. تا زمانی که معیشت کشاورز تأمین نشود، نمی‌توان انتظار داشت که او از ساده‌ترین راه ممکن یعنی برداشت بی‌رویه برای بقا صرف‌نظر کند. اینجاست که همکاری سازمان برنامه‌وبودجه، وزارت جهاد کشاورزی، وزارت صمت و مجلس شورای اسلامی برای ایجاد شغل جایگزین و اجرای سیاست‌های معیشت‌محور ضروری است.
انتهای پیام/