به‌طورکلی تجمعات هیدروکربنی غیرمتعارف، شامل منابعی می‌شوند که به‌طور اقتصادی و با روش‌ها و فناوری‌های متعارف قابل‌استخراج نیستند. مهم‌ترین تفاوت بین تجمعات هیدروکربوری پیوسته (غیرمتعارف) و تجمعات هیدروکربوری متعارف در وجود یک نفت‌گیر مشخص، محدوده گسترش، سطح تماس بین نفت-گاز و نفت-آب و سیستم فشاری آنها است. تجمعات هیدروکربنی غیرمتعارف، شامل شیل نفتی، نفت شیل، گاز شیل، ماسه‌سنگ‌های نفتی فشرده، گاز فشرده، گاز متان لایه زغالی، گاز بیوژنیک کم‌عمق و هیدرات‌های گازی... می‌شود.
ذخایر غیرمتعارف زیرسطحی به دو دسته نفت شیل و شیل گازی تقسیم می‌شوند که در آنها شیل سنگ منشأ بوده و نفت و یا گاز در درون خودِ شیل و یا در لایه‌های مخزنی کم‌تراوا در مجاورت آن تجمع یافته‌اند، بنابراین این مخازن کم‌تراوا بر اساس میزان و سطح پختگی سنگ منشأ، در دو دسته مخازن نفت شیل (نفت تایت یا متراکم) حاوی نفت و یا شیل گازی حاوی گاز شناسایی می‌شوند.
در ادامه به جزئیات و خصوصیات این منابع اشاره می‌شود:
۱- شیل نفتی (Oil Shale)
شیل‌های نفتی، سنگ‌های رسوبی دانه‌ریز و غنی از مواد آلی هستند که می‌توان از طریق پیرولیز و تقطیر، مقدار زیادی نفت را از آنها استخراج کرد. این سنگ‌ها اغلب در سطح زمین بوده یا تدفین کمی را تحمل می‌کنند و از لحاظ بلوغ حرارتی نابالغ یا کمی بالغ هستند. کل ذخایر شیل‌های نفتی، در ۳۳ کشور جهان و حدود ۴۰۹ میلیون تن نفت درجا برآورد شده است، البته این محاسبه بدون در نظر گرفتن بسیاری از ذخایر و منابعی است که هنوز به‌طور دقیق مورد بررسی قرار نگرفته و حجم آنها منتشر نشده است. در میان کشور‌های پیشرو در زمینه مطالعه و برداشت از این منبع، می‌توان به استونی، اردن، آمریکا و استرالیا اشاره کرد.
شناخته‌شده‌ترین این ذخایر، سازند گرین‌ریور (Green River) است که در ایالات متحده آمریکا قرار دارد. در ایران هم این منابع برای نخستین بار در ناحیه قالی‌کوه شهرستان الیگودرز در استان لرستان، مورد بررسی مقدماتی و تکمیلی قرار گرفته که افق‌های غنی از ماده آلی درون سازند‌های سرگلو (ژوراسیک میانی) و گرو (کرتاسه زیرین) جای دارند.
۲- شیل گازی (Gas Shale)
در میان ذخایر غیرمتعارف گاز، شیل گازی به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین ذخایر به‌شمار می‌رود که در آن گاز تولیدشده از سنگ منشأ غنی از مواد آلی، از درون این لایه خارج نشده و درون آن به دام افتاده است. این لایه‌های غنی از مواد آلی غالباً دارای تخلخل و تراوایی بسیار اندکی هستند. در ذخایر شیل گازی، سیستم هیدروکربنی در درون لایه منشأ گاز تشکیل شده و این لایه به‌عنوان منشأ، مخزن و پوش‌سنگ عمل می‌کند. گاز‌های موجود در ذخایر شیل گازی به دو صورت جذب‌شده و آزاد وجود دارند. برای تولید و بهره‌برداری از این مخازن از روش حفاری افقی و شکست هیدرولیکی استفاده می‌شود. مهم‌ترین کشور‌های تولیدکننده از این منبع، کشور‌های چین و آمریکا هستند. در ایران هم منابع شیل گازی در سازند‌های شیلی سرگلو و گرو به سن ژوراسیک میانی و کرتاسه زیرین در ناحیه لرستان از حوضه رسوبی زاگرس مورد شناسایی و ارزیابی قرار گرفته‌اند.
۳- نفت شیل (Shale Oil)
نفت شیل یکی از پراهمیت‌ترین و بزرگ‌ترین انواع ذخایر نفتی زیرسطحی بوده که در آنها شیل سنگ منشأ بوده و نفت در درونِ شیل و یا در لایه‌ای در مجاورت آن تجمع یافته است. اصطلاحاً به هرگونه تجمع هیدروکربنی که با روش‌های مصنوعی و تحریک‌کننده مانند شکست هیدرولیکی از لایه‌هایی با تخلخل و تراوایی بسیار اندک مانند لایه‌های شیلی، سیلتستونی، ماسه سنگی و کربناتی تولید می‌شوند، نفت شیل یا نفت متراکم (tight oil) می‌گویند. مخازن عظیم نفت شیل خواص پتروفیزیکی (تخلخل، تراوایی و...) به‌نسبت ضعیفی دارند. این مخازن متراکم به‌طور وسیعی گسترش داشته و دارای تخلخل کمتر از ۱۰ درصد و تراوایی کمتر از ۱ * ۱۰-۳ µm ۲ هستند. در میان مهم‌ترین کشور‌های تولیدکننده نفت از این منبع، می‌توان به آمریکا، آرژانتین، چین و کانادا اشاره کرد. پیش‌بینی می‌شود حجم عظیمی از نفت شیل در لایه‌ها و مخازن متراکم در حوضه‌های نفتی کشور به‌دلیل پتانسیل سیستم هیدروکربنی مناسب و کارا وجود داشته باشد. نواحی دشت آبادان، دزفول و مغان به‌عنوان مستعدترین مناطق برای این نوع منبع غیرمتعارف شناسایی و جهت مطالعات تکمیلی پیشنهاد شده‌اند.
برنامه‌های منابع غیرمتعارف در ایران
امروزه بحث منابع غیرمتعارف هیدروکربنی و به‌طور خاص نفت و گاز شیل از موضوعاتی است که شکل بازی را در عرصه انرژی دنیا تغییر داده و این ادعا وجود دارد که آمریکا به‌دلیل در اختیار داشتن فناوری استخراج تجاری از این نوع نفت و گاز و بهره‌مندی از منابع عظیم آنها در نقاط مختلف خاک خود، نه‌تنها چشم‌انداز اقتصادی مثبتی را برای خود رقم زده، بلکه انتظار می‌رود مناسبات انرژی دنیا را تغییر دهد. این اقدام‌ها تأثیرات امنیتی، سیاسی و اقتصادی مهمی را بر جای خواهد گذاشت و کشور‌های دارای تولید از این منابع یا فاقد آن، در شکل‌گیری روابط قدرت جدید در عرصه بین‌المللی نقش‌های مختلفی خواهند داشت. با توجه به پیش‌بینی‌های کنونی درباره میزان تولید گاز و نفت شیل در کشور آمریکا و شرایط قیمتی استخراج نفت و گاز شیل، باید انتظار داشت که جایگاه آمریکا در جهان به‌واسطه خودکفایی انرژی و رها شدن از محدودیت‌های ناشی از تأمین انرژی ارتقا یابد. بر اساس آمار، در سال ۲۰۱۸ آمریکای شمالی به صادرکننده نفت و در سال ۲۰۲۱ گاز تبدیل شده و توانسته موازنه تولید را در معادلات جهانی بر هم بزند که درنتیجه جابه‌جایی نقطه کانونی سرمایه‌گذاری در نفت و گاز و استفاده از مزیت رقابتی و تغییر موازنه قدرت سیاسی و اقتصادی جهانی را در پی خواهد داشت.
مدیریت اکتشاف شرکت ملی نفت ایران، در چهارچوب برنامه‌های پنج‌ساله توسعه کشور و چشم‌انداز «اکتشاف حداکثری منابع هیدروکربنی ایران در تراز جهانی» و به‌دلیل ارزیابی و داشتن آگاهی و درک صحیح از روند تغییرات جهانی و محلی، اکتشاف منابع غیرمتعارف هیدروکربنی در کنار منابع متعارف در گستره حوضه‌های رسوبی مختلف کشور را برنامه‌ریزی و آغاز کرده است. با در نظر گرفتن این مسئله که تنها سه مورد گزارش شناسایی اولیه در قبل از انقلاب اسلامی و تنها در ذخایر شیل‌های نفتی قالی‌کوه در ناحیه لرستان انجام شده بود، این مدیریت از سال ۱۳۸۸ با هدف شناسایی و ارزیابی میزان گسترش و تعیین حجم ذخایر این منابع در ارتباط با چاه‌های اکتشافی حفاری‌شده و برونزد‌های زمین‌شناسی سطحی، برنامه‌های مطالعات را آغاز کرد که منجر به اجرای پروژه‌های مختلف و تولید گزارش‌های متعددی شد.
این مدیریت، از سال ۱۳۹۵ و با معرفی طرح اکتشاف منابع غیرهیدروکربنی، با هدف «شناسایی حدود حداقلی حجم ذخایر غیرمتعارف هیدروکربنی در نواحی اکتشافی ایران و ارائه میزان حجم اولیه آن» برنامه‌ریزی‌هایی در قالب پروژه‌های مختلف به‌صورت کوتاه و بلندمدت داشته و در حال اجرای آنها است. برنامه‌های مدون‌شده به‌طور منسجم در قالب پروژه‌های مطالعات داخلی، برون‌سپاری و پژوهشی برنامه‌ریزی شده و تلاش بر این است تا از تمام ظرفیت علمی و آزمایشگاهی داخلی و خارجی با توجه به شرایط موجود در کشور و در چارچوب قوانین حاکم بر مدیریت اکتشاف شرکت ملی نفت استفاده شود. بر اساس برنامه، مهم‌ترین سرفصل‌های کاری در منابع غیرمتعارف هیدروکربنی شامل شیل نفتی، شیل گازی و هیدرات گازی به‌عنوان حوزه‌های اصلی و پیشرو و همچنین گاز متان لایه زغال‌سنگ، نفت شیل و گاز متراکم به‌صورت ارزیابی اولیه می‌شود که در سال‌های گذشته انجام شده و دستاورد‌ها و نتایج درخور توجهی را به همراه داشته است.
انتهای پیام/