به گزارش خبرنگار فرهنگی >>خبرگزاری تسنیم؛ سریال «معاویه» یکی از بزرگ‌ترین تولیدات درام عربی در سال‌های اخیر است که توسط گروه MBC عربستان و از طریق MBC Studios ساخته شده و پخش آن از ماه رمضان 2025 آغاز شد. کارگردانی این اثر را احمد مدحت پس از کناره‌گیری طارق العریان بر عهده گرفت و فیلمنامه را خالد صلاح نوشت. بازیگرانی چون لجین اسماعیل (در نقش معاویه)، ایاد نصار (امام علی)، سهیر بن عماره (هند بنت عتبه) و جمعی از ستارگان درام عربی در این سریال حضور دارند. فیلمبرداری در تونس و با استفاده از لوکیشن‌های تاریخی و دکورهای عظیم انجام شد. گروه MBC پیش‌تر تجربه‌هایی در تولید آثار تاریخی مانند «عمر» داشته، اما «معاویه» به دلیل حساسیت موضوع، جنجالی‌ترین اثر این گروه محسوب می‌شود.
سریال از چه می‌گوید؟
سریال بر زندگی معاویه بن ابی‌سفیان از کودکی تا تأسیس دولت اموی تمرکز دارد؛ از اسلام آوردن او، تا نزاع با امام علی(ع)، نبرد صفین، ماجرای حکمیت، ترور امام علی(ع)، کناره‌گیری امام حسن(ع) از خلافت و سپس اعلام ولایتعهدی یزید. سازندگان تلاش کرده‌اند معاویه را به عنوان رهبری عمل‌گرا و خواهان وحدت امت نشان دهند. سریال به روایت اهل سنت گرایش داشته و روایت‌های شیعی را نادیده گرفته و برخی شخصیت‌ها را سطحی یا تحریف‌شده به تصویر کشیده است.
مخالفت‌ها، از شیعه تا سنی
از زمان اعلام ساخت سریال، موجی از انتقادات دینی از سوی نهادها و علمای مذاهب مختلف اسلامی به راه افتاد:
الازهر فتوایی رسمی صادر کرد و تماشای سریال را حرام دانست و تأکید کرد تجسم صحابه در آثار نمایشی «شرعاً جایز نیست» و ممکن است به تحریف یا سوء برداشت از شخصیت آنان منجر شود. دکتر عبدالفتاح عبدالغنی العواری، عضو هیئت علمای بزرگ الازهر، تصریح کرد که صحابه جایگاه ویژه‌ای دارند و تجسم آنان به هیچ وجه جایز نیست.
سازمان رسانه و ارتباطات عراق پخش سریال را رسماً ممنوع کرد و اعلام نمود که «پخش آثار تاریخی بحث‌برانگیز می‌تواند منجر به جدل‌های فرقه‌ای شود و بافت اجتماعی را تهدید کند، به‌ویژه در ماه رمضان
مراجع شیعه در عراق، ایران و لبنان بیانیه‌هایی صادر کردند و سریال را «تحریف تاریخ اسلام» و «تلاش برای تبرئه معاویه از جنایات علیه اهل بیت» دانستند. تیزر سریال نیز خشم گسترده شیعیان را به دلیل رویکرد جانبدارانه و فتنه‌انگیز آن برانگیخت.
وکلاء و فعالان مصری نیز اعلام کردند قصد دارند برای جلوگیری از پخش سریال به دلیل تجسم شخصیت‌های صحابه، به ویژه امام علی(ع)، شکایت کنند.
سایر انتقادات دینی شامل اعتراض به صحنه‌های رقص مختلط و لباس‌های نامتناسب با عصر تاریخی بود که برخی منتقدان آن را توهین به ارزش‌های اسلامی و تلاش برای تحریف باورهای امت اسلامی دانستند.
توان «معاویه» چقدر بود؟
این سریال علیرغم خرج سنگین و هیاهوی گسترده‌ای که داشت با انتقادهای مختلفی از جهات هنری هم مواجه شد. طارق الشناوی، منتقد مصری، معتقد است سریال به انتظارات پاسخ نداده و در مقایسه با سریال «عمر» عمق لازم را ندارد و تأثیرگذاری دراماتیک یا مردمی مورد انتظار را نداشته است.
خالد محمود، منتقد سینمایی مصری، بازی لجین اسماعیل (معاویه) را فاقد عمق دانسته و به ضعف فیلمنامه، زبان، عدم دقت در لباس و دکور و پرش‌های زمانی که مانع درک مخاطب می‌شود، اشاره کرده است. امجد جمال، منتقد هنری، معتقد است سریال فاقد دیدگاه هنری روشن است و هنر باید حامل پیام باشد نه بی‌طرفی افراطی.
بسیاری از منتقدان به ضعف زبان عربی در دیالوگ‌ها و نبود فصاحت و بلاغت متناسب با آن دوره تاریخی اشاره کرده‌اند. همچنین فیلمنامه از دقت و استحکام لازم برخوردار نیست.
استفاده از لباس‌ها و دکورهایی که متعلق به دوره اموی نیستند و بیشتر به دوره‌های مملوکی یا عثمانی شباهت دارند، مورد انتقاد قرار گرفته است. همچنین برخی شخصیت‌ها با لباس‌های مدرن یا نامتناسب ظاهر شده‌اند.
برخی دیگر از منتقدان به صحنه‌ها و دکورهای تجملی که با واقعیت تاریخی همخوانی ندارند، اشاره کرده و معتقدند سریال نتوانسته به سطح آثار تاریخی بزرگ قبلی برسد.
ظاهر شدن مادر معاویه با لباس خواب مدرن هم موجب انتقادات گسترده‌ای در میان منتقدان هنری و اهل سنت شد.
تحریف تاریخ به نفع معاویه
یکی از مهم‌ترین نقدها به سریال معاویه، تحریف‌های گسترده تاریخ در این سریال در جهت سفیدشویی چهره حاکم خون‌ریز اموی است. انتقادها در این زمینه به قدری بالا گرفت که حتی کارشناسان اهل سنت هم زبان به انتقاد از این سریال گشودند. برخی از این انتقادها عبارتند از:
زمان اسلام آوردن معاویه: درباره زمان اسلام آوردن معاویه بن ابی‌سفیان اختلاف تاریخی وجود دارد. برخی منابع می‌گویند او در روز فتح مکه مسلمان شد و از «طلقا» بود، اما سریال القا می‌کند که او پیش از آن اسلام آورده است؛ منتقدان این را تحریف روایت تاریخی می‌دانند. محمد عبدالوهاب رفیقی، کارشناس اندیشه اسلامی، به اشکالاتی در زمان اسلام آوردن معاویه و نادیده گرفتن رویدادهای کلیدی اشاره کرده است.
سطحی‌نگری در شخصیت‌های تاریخی: پژوهشگرانی مانند ولید فکری انتقاد کرده‌اند که شخصیت‌های کلیدی مانند معاویه، عمرو بن عاص، مروان بن حکم و مالک اشتر بسیار سطحی و بدون عمق تاریخی و سیاسی به تصویر کشیده شده‌اند. همچنین امام علی به عنوان فردی مهربان و ضعیف نشان داده شده که با واقعیت تاریخی و شخصیت او همخوانی ندارد.
تحریف وقایع فتنه کبری و جنگ صفین: رویدادهای فتنه کبری و نزاع میان امام علی(ع) و معاویه به شکلی ساده‌انگارانه و ناقص نمایش داده شده و مذاکرات، دلایل و پیچیدگی‌های تاریخی آن دوره نادیده گرفته شده است؛ این امر باعث ارائه تصویری تحریف‌شده از آن مرحله حساس شده است.
تحریف در نمایش محاصره آب در صفین: سریال نشان می‌دهد که معاویه اجازه داد سپاه علی پس از منع آب، به آب دسترسی پیدا کند، در حالی که منابع معتبر تاریخی تأکید دارند سپاه علی با قدرت آب را بازپس گرفت و امام علی هرگز آب را بر سپاه معاویه نبست؛ این روایت با آنچه در سریال آمده، مغایرت دارد.
تحریف نقش امام حسن (ع): نقش واقعی امام حسن (ع) در صلح با معاویه کم‌رنگ و تضعیف شده است، در حالی که این صلح کلید آرامش امت پس از فتنه بود و در روایت سریال به آن توجه کافی نشده است.
استفاده از روایات ضعیف یا متناقض: سریال به برخی روایات ضعیف یا متناقض تکیه کرده و روایات معتبر تاریخی را نادیده گرفته است که این امر باعث تحریف برخی وقایع مهم شده است.
ساده‌سازی رویدادها و پیچیدگی‌ها: سریال بیشتر بر جلوه‌های بصری و سرگرمی تمرکز داشته و رویدادهای تاریخی پیچیده را ساده‌سازی کرده است که این موضوع منجر به اشتباهات تاریخی و درک ناقص مخاطب از تاریخ اسلام شده است.
این مجموعه اشتباهات باعث شده بسیاری از منتقدان معتقد باشند سریال «معاویه» تاریخ را به‌درستی و امانت‌دارانه منتقل نکرده و آن را با نگاه دراماتیک و تحریف‌شده بازنویسی کرده است.
سایر منتقدان نیز به اغراق در ظاهر، نبود دقت تاریخی، قهرمان‌سازی بی‌دلیل از معاویه و نادیده گرفتن رویدادهای مهمی چون سقیفه بنی‌ساعده اشاره کرده‌اند.
پژوهشگرانی مانند اسلام بحیری و یوسف زیدان هم به وجود مغالطات تاریخی، از جمله زمان اسلام آوردن معاویه و نادیده گرفتن رویدادهای مهمی مانند حادثه سقیفه بنی‌ساعده اشاره کرده‌اند. کارشناسان تاریخ اهل سنت به اختلاط در ترتیب همسران و فرزندان معاویه و نمایش شخصیت‌ها یا رویدادهای غیر دقیق تاریخی اشاره کرده‌اند.
این مجموعه نقاط ضعف باعث شده بسیاری از منتقدان معتقد باشند سریال «معاویه» نتوانسته انتظارات را از نظر تاریخی و هنری برآورده کند.
واکنش مخاطبان در جهان عرب هم دوگانه بود و کمپین‌های تحریم و هشتگ‌های انتقادی در شبکه‌های اجتماعی شکل گرفت و بسیاری سریال را تلاشی برای تحمیل روایت رسمی بر حقیقت تاریخی دانستند.
توجیه‌گر سلطنت‌های سرکوبگر
اما انتقادات تنها به حوزه دین محدود نشد و تحلیل‌های سیاسی نیز سریال را ابزاری برای پیشبرد اهداف سیاسی معاصر دانستند.
تحلیلگران و منتقدان سیاسی معتقدند تولید سریال با سرمایه‌گذاری عظیم سعودی در راستای پروژه‌ای سیاسی برای توجیه نظام سلطنتی عربستان و تشبیه حکومت آل سعود به حکومت معاویه است که نظام وراثتی را در خلافت اسلامی بنیان نهاد.
برخی منتقدان معتقدند پخش سریال در شرایط نزدیکی نیروهای سنی و شیعه در منطقه، به‌ویژه پس از رویدادهایی چون «طوفان الاقصی»، تلاشی برای احیای اختلافات تاریخی و تضعیف وحدت اسلامی است که به نفع طرف‌هایی است که خواهان تفرقه میان مسلمانان هستند.
مقالات و تحلیل‌ها در سایت‌هایی چون «حرکت الحریة و التغییر» و «الخنادق» تولید سریال را با سیاست‌های رسانه‌ای عربستان مرتبط دانسته و آن را بخشی از «جنگ تمدنی» غرب و برخی قدرت‌های منطقه‌ای علیه اسلام و اهل بیت و تلاشی برای تحریف نقش آنان در تاریخ اسلام می‌دانند.
برخی منتقدان نیز معتقدند سریال ترویج‌دهنده این ایده است که فساد اخلاقی از زمان صحابه رایج بوده و این امر توجیهی برای برخی رفتارهای اجتماعی معاصر در جوامع خلیج فارس است.
در «جنگ روایت‌های تاریخی» باید چه کنیم؟
هنر و ادبیات امروز ابزار مهمی برای شکل‌دهی به آگاهی جمعی است و واگذاری میدان به تولیدات سیاسی، به معنای تحمیل روایت یک‌جانبه از تاریخ اسلام است. بنابراین، مسئولیت بزرگی بر دوش نهادهای فرهنگی جمهوری اسلامی است تا آثار هنری باکیفیت و قوی تولید کنند که روایت شیعی را به‌درستی و با توازن و واقع‌گرایی ارائه دهد؛ همان‌گونه که در آثاری چون «یوسف پیامبر» موفق عمل شد.
ضروری است نهادهای رسمی مانند وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با نهادهای مردمی، حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌ها همکاری کنند، از تولیدات هنری حمایت نمایند، محیط مناسب برای خلاقیت هنرمندان فراهم آورند و مطالعات تاریخی علمی و آموزش نیروهای هنری را در سطح بالا تقویت کنند. همچنین باید از تجربیات دیگر کشورها و فناوری‌های نوین در فیلم‌سازی بهره برد.
منابع و مراجع:
[الحرة: بسبب "خلافات تاریخیة وأخطاء".. جدل مسلسل معاویة مستمر](https://www.alhurra.com/entertainment/2023/03/25/بسببخلافاتتاریخیةوأخطاءجدلمسلسلمعاویةمستمر)
[الإمارات الیوم: مسلسل «معاویة».. انتقادات واسعة و«أخطاء فنیة وتاریخیة»](https://www.emaratalyoum.com/life/foursides/202303291.1732102)
[المشهد: مسلسل معاویة.. بین ضعف الأداء وجدل الخصوصیات الدینیة](https://www.almashhadonline.com/article/2023/03/29/maawiyaseries)
[الخنادق: مسلسل "معاویة بن أبی سفیان": بین وحدة المقاومة والانقسام المفتعل](https://alkhanadeq.com/post/4567/مسلسلمعاویةبنأبیسفیانبینوحدةالمقاومةوالانقسامالمفتعل)
[حرکت الحریة و التغییر: ماذا یرید النظام السعودی من مسلسل معاویة](https://hourriyatagheer.org/news/ماذایریدالنظامالسعودیمنمسلسلمعاویة)
مهم‌ترین اشتباهات فنی که منتقدان در سریال «معاویه» به آن اشاره کرده‌اند:
استفاده از لباس‌ها و دکورهای نامتناسب با عصر اموی: منتقدان اشاره کرده‌اند که سریال از لباس‌ها و معماری‌هایی استفاده کرده که بیشتر به دوران مملوکی یا عثمانی شباهت دارد تا عصر اموی. همچنین برخی شخصیت‌ها با لباس‌های مدرن یا نامناسب تاریخی ظاهر شده‌اند، مانند لباس‌های هند بنت عتبه که آن را شبیه لباس‌های سریال «حریم سلطان» دانسته‌اند.
ضعف در کیفیت تولید و کارگردانی: اشتباهات کارگردانی آشکاری وجود دارد؛ مانند صحنه‌های نبرد که «کارتونی» توصیف شده‌اند، تکرار بازیگران و صحنه‌ها از آثار تاریخی قبلی بدون نوآوری، و همچنین تغییر ناگهانی صحنه‌های شب به روز و بالعکس بدون دقت لازم.
مشکلات در لهجه و زبان: مخاطبان متوجه غلبه لهجه تونسی در دیالوگ‌ها و ضعف در استفاده از عربی فصیح شده‌اند که این موضوع از اعتبار تاریخی اثر کاسته است.
استفاده از لوکیشن‌ها و دکورهای غیر دقیق: به دلیل نبود آثار اموی، سریال از مکان‌ها و آثار متعلق به دوران فاطمی، عثمانی و مملوکی استفاده کرده که بر واقع‌گرایی صحنه‌ها تأثیر منفی گذاشته است.
اغراق در آرایش و زیورآلات: آرایش برخی بازیگران زن، به‌ویژه هند بنت عتبه، بیش از حد و نامتناسب با دوره تاریخی بوده است.
اشتباهات در ترتیب صحنه‌ها و جزئیات: اشتباهاتی مانند تغییر ناگهانی شب به روز یا نمایش کارت‌های معرفی غیرمنطقی از نظر زمانی، باعث ضعف در پیوستگی و انسجام روایی شده است.
نقل‌قول‌هایی از منتقدان
مقداد خفاجی: سریال، معاویه را به گونه‌ای تصویر می‌کند که چهره او را تلمیع می‌کند و برداشت‌های نادرست ایجاد می‌کند، در حالی که پیچیدگی‌های شخصیتی و تصمیمات سیاسی او در منابع تاریخی ثبت شده است.
العربی الجدید:
از مغالطاتی که سازندگان سریال مرتکب شده‌اند، صحنه‌ای است که دمشق را در سال دوم پیش از هجرت در سفر ابوسفیان به تصویر می‌کشد و سپس در بازگشت، خبر قطع راه توسط مسلمانان و وقوع غزوه بدر را می‌شنود؛ در حالی که غزوه بدر باید در سال دوم هجری رخ دهد نه پیش از آن. این نشانه ضعف پژوهش یا تکیه بر یک منبع بدون بررسی است.
العربی الجدید (مقاله دیگر):آنچه در سریال 'معاویه' جلب توجه می‌کند، غلبه منطق سرگرمی است و در نتیجه، رویداد تاریخی به مجموعه‌ای از صحنه‌های ساده‌انگارانه تبدیل شده است... 'فتنه کبری' با همه پیچیدگی‌هایش، به مجموعه‌ای از صحنه‌های سطحی تبدیل شده که فرهنگ عمومی را تغذیه می‌کند بدون آنکه ایده‌ای منسجم یا روایت تاریخی بسازد.»
اینفوبلس: با وجود خطر مغالطات تاریخی در اثر، پرش‌های زمانی که سازندگان سریال با آن از رویدادهای کلیدی زندگی شخصیت اصلی عبور کرده‌اند، می‌تواند جنایتی هنری باشد.
انتهای پیام/