انجمن علمی-دانشجویی تاریخ دانشگاه تربیت مدرس با همکاری مجتمع فرهنگی آیت‌الله طالقانی، سه‌شنبه ۲۳ اردیبهشت ۱۴۰۴، نشستی با عنوان «اهمیت آرشیوهای آنلاین در تحقیقات تاریخی» برگزار کردند که نمونه موردی بررسی شده در این نشست «کتابخانه آنلاین طالقانی و زمانه ما» بود. مجموعه‌ای که در حال دیجیتالیزه کردن و گردآوری تمامی اسناد مربوط به آیت‌الله سید محمود طالقانی است. در این نشست «سید هاشم آقاجری» و «مقصودعلی صادقی گندمانی» استادان تاریخ دانشگاه تربیت مدرس در اهمیت آرشیو سخنرانی کردند و «امین معصومی» مدیر پروژه «کتابخانه آنلاین طالقانی و زمانه ما» نیز در مورد این پروژه به مخاطبان توضیح داد.
در حاشیه این نشست، نمایشگاه عکس‌های کمتر دیده شده از آیت‌الله طالقانی برگزارشد؛ ۵۰ فریم عکس که پیش از این در موزه ملی ایران و اداره فرهنگ و ارشاد استان فارس به نمایش درآمده و به نوعی محصول پژوهش‌های «کتابخانه آنلاین طالقانی و زمانه ما» است که مشغول آرشیو انواع اسناد مربوط به طالقانی هستند. در ادامه خلاصه‌ای از سخنان این نشست آمده است:
معصومی: آرشیو طالقانی از دیگر آرشیوها متمایز است
معصومی در خصوص اهمیت آرشیو و شیوه علمی کار انجام شده، گفت: ما پیش از این آرشیوهای خصوصی داشتیم اما این آرشیوها اغلب ساختار علمی نداشتند. همچنین قابلیت ارائه به آرشیوهای بین‌المللی نیستند. شاید بتوان گفت بیشتر فرآیند ذوقی بوده و متدولوژی دقیقی نداشته‌اند اما ما سعی کردیم در این پروژه ضعف پروژه‌های دیگر را شناسایی کرده و پوشش دهیم.
مدیر پروژه کتابخانه آنلاین طالقانی و زمانه ما در ادامه به ویژگی‌های متمایز وب سایت «کتابخانه آنلاین طالقانی و زمانه ما» اشاره کرد و توضیح داد: ما تمامی آثار را علاوه بر این که اسکن کرده و نسخه پی‌دی‌اف آن را بر روی سایت داریم، همه آثار به صورت تایپی برای کپی کردن هم در دسترس است. بنابراین با یک سرچ ساده می‌توان به آن دسترسی داشت. این در حالی‌ست که در بسیاری از پروژه‌های آرشیو وضعیت سنتی حاکمه است و پژوهشگر امکان سرچ یا کپی سند را ندارد.
وی همچنین تاکید کرد: ارائه توضیح فرامتنی جامع برای همه مخازن و مطالب از دیگر ویژگی‌های کاری ماست که از دیگران متمایز است. معمولاً این گونه است که سندنگارها برای خواندن سندها به صورت کامل وقت نمی‌گذارند اما ما خیلی سعی کردیم اطلاعات دقیق باشد و راهنمای خوبی برای همه اسناد فراهم کنیم.
معصومی افزود: فراهم کردن موتور جست‌وجوی پیشرفته با برنامه‌نویسی اختصاصی که انجام دادیم باعث می‌شود مخاطب بتواند دسترسی سریع به هر آنچه می‌خواهد، داشته باشد.»
وی در پایان متذکر شد که دسترسی به این اسناد رایگان و عمومی است و تاکید کرد باید نهضت جدی برای دیجیتالیزه کردن آرشیوهای شخصی راه‌اندازی شود.
صادقی گندمانی: آرشیو خُرد، فرصتی مغتنم برای پژوهشگران تاریخ است
صادقی گندمانی با ذکر این نکته که آرشیو بحث کهنی است که از روزگاران پیش از اسلام و در زمان هخامنشیان وجود داشته، سخنرانی خود را آغاز کرد و گفت: الان به آرشیو عصر دیجیتال رسیدیم. البته در فضای مجازی آرشیوهای بی‌نام و نشان وجود دارند که قابل اعتماد نیستند و پژوهشگر باید اصالت این آرشیو را هم شناسایی کند.
صادقی گندمانی: بعضاً جست‌وجوی درستی در آرشیوها نداریم. به همین دلیل است که بعضی مراجعه می‌کنند و دست خالی برمی‌گردند چون کلیدواژه‌های درست استفاده نشده‌است.
عضو هیات علمی گروه تاریخ دانشگاه تربیت مدرس به مشکل جست‌وجو در آرشیوها اشاره کرد و توضیح داد: بعضاً جست‌وجوی درستی در آرشیوها نداریم. به همین دلیل است که بعضی مراجعه می‌کنند و دست خالی برمی‌گردند چون کلیدواژه‌های درست استفاده نشده‌است.
وی در ادامه افزود: در حوزه تاریخ خرد آرشیو می‌تواند خیلی کمک کند و این آرشیو خرد از اسناد خصوصی و اشخاص تشکیل می‌شود. برای مثال یک خاندان و یک خانواده. در تاریخ کلان هم آرشیوهای خصوصی می‌تواند مهم باشد و آن به دلیل اعتبار و جایگاه صاحبان اسناد در جایگاه کلان کشور است. مثلاً طالقانی در حوزه نهضت ملی، انقلاب اسلامی سال ۵۷، نواندیشی دینی و ... سرآمد است. پس آرشیو خرد حتی می‌تواند به پژوهشگر فرصت خوبی ارائه دهد که به اسناد اصیل دسترسی داشته باشد و بتواند آنها را با اسنادی که گاهی نهادهای دولتی ارائه می‌دهند، مقایسه و ارزیابی کند.
صادقی گندمانی در ادامه به اهمیت عکس در پژوهش تاریخی نیز اشاره کرد و گفت: عکس یک سند تاریخی و در واقع از نوع اسناد جدید تاریخی است. در ۱۷۰-۸۰ سال اخیر جهان این خوشبختی را داشته که از منبع عکس هم برخوردار باشد. انسان از روز نخستین که انسان هوشمند شد به تصویر علاقه‌مند بود. البته اندازه توانش محدود بوده‌است. مثلاً ما شاهد نقاشی‌ها و تصاویر به شکل دیوارنگاره هستیم که رویداد را همچون عکس بازتاب می‌دهد. در همه تمدن‌ها تصویر گزارشی از وضع موجود خبر می‌دهد. مثلاً می‌گفتند این که پادشاهان تصویر خودشان را بر سکه ضرب می‌کردند به دلیل همین بوده که آنها را بشناسند. در واقع گذشتگان ما هم به شکل نقاشی از تصویر استفاده می‌کردند. یا اروپاییان که به ایران آمدند در دوره صفویه شهرها را به تصویر کشیدند که امروز می‌شود ملاک شهرسازی آن دوران را از آن استخراج کرد.
استاد تاریخ دانشگاه تربیت مدرس در ادامه افزود: عکس می‌تواند به شناخت مخاطب از طرف مقابل کمک کند. وقتی عکس می‌بینیم جوانب مختلف امر را می‌بینیم. البته باید دقت کنیم عکس اصالت داشته باشد. مثلا در مورد سید جیکاک یا همان مستر جیجاک که مامور مالی پر اصفهان اما به واقع جاسوس بود و در صنعت نفت نقش مهمی ایفا کرده به اشتباه با عکس‌هایی از هرتسل یا یک پزشک انگلیسی در شرکت نفت تلفیق و پخش شده پس باید به اصالت عکس نیز توجه کرد تا به عنوان بخشی از آرشیو تاریخی قابل استفاده باشد. یا برای نشان دادن اشکال اعدام در ایران معمولا به عکسی اشاره می‌کنند که یک نفر تا گردن در شن قرار داده شده اما این یک امر جعلی است چون او برای درمان بیماری در این موقعیت بوده است.
آقاجری: اسناد ملک مشاع یک ملت است نه انبار اموال حکومتی
در پایان این نشست نیز سید هاشم آقاجری سخنرانی کرد. این استاد تاریخ گفت: طالقانی و آرشیو ۲ وجه نشست هستند. در واقع طالقانی حلقه وصل سه رخداد بزرگ ایران یعنی مشروطیت، انقلاب اسلامی سال ۵۷ و نهضت ملی است. طالقانی ادامه دهنده راه نائینی و مشروطه‌خواهان بود. در نهضت ملی هم طالقانی از جمله علمایی بود که از نهضت ملی و مصدق حمایت کرد که افتخار ایرانیان است. برخلاف برخی که به کودتا پیوستند و خیانت تاریخی را رقم زدند. طالقانی خیلی زود از میان ما رفت چنانچه او ۱۰ سال یا ۲۰ سال بیشتر زندگی می‌کرد آنجه در دهه ۶۰ رخ داد به نحو دیگری اتفاق می‌افتاد. طالقانی سمبل انسان آزادی خواه، ضد استعمار، عدالت‌خواه و مردمی بود، انسانی که نسل جوان ما دچار مانع ادراکی و شناختی اضافه از او هستند.
وی در ادامه به بحث آرشیو پرداخت و توضیح داد: تا این اواخر ما در ایران آرشیو را انبار سندی تصور می‌کردیم که باید در آن را قفل کرد در حالی که آرشیو ملک مشاع یک ملت است. البته این آرشیو باید به شکل روشمند تهیه شده باشد. الان حتی برای محققان هم دسترسی به آرشیو آسان نیست.
آقاجری: تا این اواخر ما در ایران آرشیو را انبار سندی تصور می‌کردیم که باید در آن را قفل کرد در حالی که آرشیو ملک مشاع یک ملت است. البته این آرشیو باید به شکل روشمند تهیه شده باشد.
آقاجری اظهار داشت: کل مراکز آرشیوی باید بازبینی جدی شود و به نظر من باید شورایعالی علمی اسناد در کشور تشکیل شود تا این وضعیت ملوک‌الطوایفی تمام شود. در حال حاضر خانواده طالقانی همه اسناد را شفاف کرده و در اختیار همه گذاشته است. خوشبختانه تکنولوژی مدرن ارتباطی بالقوگی ایجاد کرده تا در حوزه تاریخ دموکراسی ایجاد شود. ما شنیده‌ایم که تاریخ را فاتحان می‌نویسند اما الان با این تکنولوژی تاریخ از تک صدایی نجات پیدا کرده است. در واقع تکنولوژی ۲ وجهی‌ست. تکنولوژی امکان به صدا در آمدن سایر صداها را به وجود می‌آورد اما وجه منفی و هشدار دهنده‌ای هم دارد. والتر بنیامین از نظریه پردازان مهم متعلق به مکتب فراکفورت در مورد اثر هنری در عصر تکثیر مقاله‌ای نوشت و بیان کرد که تکثیر این امکان را به همه مردم می‌دهد که اثر هنری را ببینند اما خطر ابتذال هم وجود دارد خطر این که با جعل، تحریف سطحی‌نگری و دستکاری کردن تاریخ مواجهه شویم.
این استاد دانشگاه در مورد منش طالقانی گفت: طالقانی نماد وجدان، شرافتخواه و آزادی خواه بود عبای رحمت را به هر انسانی می‌کشید و می‌گفت هر انقلابی علیه استبداد، استعمار و استثمار انجام شود از نظر من انقلاب اسلامی‌ست. در دیدار با هیات کوبایی هم این موضوع را یادآور شد. همه دوستش داشتند از مارکسیست تا بازاری و مذهبی. در اسلامی که می‌شناخت با حجاب و بی‌حجاب، ایرانی و غیر ایرانی جای داشت. ناسیونالیزم او نژادی نبود، دیگری طالقانی فقط ستمگر بود. او اسلامی را ترویج می‌کرد که همه انسان‌ها اگر با آن روبه‌رو می‌شدند، ایمان می‌آوردند.
آقاجری در پایان به اهمیت و ضرورت آرشیو کردن پرداخت و توضیح داد: آرشیو و سند ضرورت است. محققان جوان ما نباید به این امر کم توجهی کنند البته نباید از سند بت‌واره ساخت چرا که بعضی سندزده‌ها غرق در سند شده و خطاهای هولناک می‌کنند. باید سند را در بافت تاریخی و کانتکست قرار داد و بررسی کرد. هر فردی می‌خواهد در مورد طالقانی یا مسائلی که به او ارتباط دارد از جمله انقلاب اسلامی سال ۵۷، نهضت ملی، مصدق و ... می‌تواند به کتابخانه مراجعه کنند.
در انتهای مراسم نیز مهمانان از نمایشگاه عکس‌های کمتر دیده شده از آیت‌الله طالقانی بازدید کرده و توضیحات کارشناسان در مورد این اسناد را شنیدند.
