در تاشکند، مصرعی از سروده سعدی بر فراز دروازه مدرسه ای قدیمی نشسته بود: غرض نقشی است کز ما باز ماند... در سمرقند، بنای آرامگاه امیرتیمور گورکانی، «عمل دست عبد ضعیف، احمد بن محمود اصفهانی» بود و در عمارت زیبای شاه زنده در بالای کوه‌های اطراف سمرقند، می‌شد اشعار دلنواز فارسی را خواند.
در سمرقند و بخارا حتی یکبار هم نیاز نشد که به انگلیسی یا روسی گفت و گو کنیم. همه جا فارسی و ترکی با هم به یاری می‌آمدند و زبان میانجی می‌شدند. خواندن نام فروشگاه‌ها به خط سیریلیک یا لاتین و کشف اینکه نوشته‌اند: داروخانه، چایخانه، سرتراش خانه، مهمان خانه، دم خانه (کافه)، مکتب‌خانه، کتابخانه، قلمگیر (نویسنده)، هنرورز (هنرمند)، سازگیر (نوازنده) ما را مانند کودکان کلاس اول دبستان به وجد می‌آورد.
در ایستگاه قطار بخارا، با هنرورزی آشنا شدم که خوشنویسی می‌کرد. ازبک بود، فارسی را خوب می‌دانست. دو مداد را کنار هم گذاشت و نام مرا به خطی خوش بر روی کاغذی نوشت و هدیه داد. با هم غزل نخست دیوان حافظ را تا پایان از بر خواندیم؛ یک مصرع او، یک مصرع من.
چند سالیست که هر شب دمای هوای شهرهای حوزه تمدنی مشترکمان را در پایان برخی خبرهای تلویزیونی نگاه می کنم. نمی دانم چرا، اما انگار به حال من فرقی دارد که فردا هوای هرات، استانبول، بغداد، دهلی و دوشنبه چگونه باشد. در این سفر با شگفتی دانستم که دوستانی در این شهرها هستند که آنها هم هوای ما را دارند. آنها می‌دانستند که امسال هوا در تهران زود گرم شده و مشهد کم بارش داشته.
در سمرقند بودیم که خبرهای بندرعباس رسید و اندوه را به جانمان نشاند. دوستان در تاشکند و آلماتی که ما را دیدند، هم جویای احوال شدند و هم همدردی کردند.
شبی در خیابان سرسبز دوستی در آلماتی با یکی از دوستان قزاق قدم می زدیم که گفت «دوست مشترکمان دکتر نزاکت ممدلی عضو هیات علمی فرهنگستان علوم جمهوری آذربایجان به تازگی در باکو درگذشته است.» باور کردنی نبود! به هتل که آمدم به دوستی در تبریز خبر دادم و او با افسوس گفت که چندی پیش با هم برای یک نشست آنلاین برنامه ریزی کرده بودند، اما انگار دیر شده بود.
در طول سفر، به برخی از دوستان اهل دیگر شهرهای منطقه گفتم که راهی شیراز هستم. هر بار که نام شیراز می آمد، آه از نهاد می کشیدند و در چهره شان لبخند و در نگاهشان حسرت می نشست. اما آنان چگونه حسرت جایی را داشتند که ندیده بودند؟ به گمانم، شهرهای تمدنی ما در خاطره تاریخی مان ثبت شده اند. نیاز نیست به سفر قندهار رفته باشیم یا کابل را دیده باشیم. همین که نام بخارا می آید، در درون ما انگار نوای رودکی بر می خیزد و خاطره مان پا به پای امیر سامانی بی کفش و کلاه از هراتِ جان به سوی بخارا می تازد. نیازی نیست که سمرقندیان تا مشهد و خجندی ها و هراتی ها تا تبریز بروند، آنها مسجد گوهرشاد و آرامگاه دو کمال را (کمال خجندی و کمال الدین بهزاد) در دلشان جا داده اند. و انگار که اهالی ایروان و تفلیس بی آنکه تا جلفا و فریدن اصفهان بیایند؛ پل الله وردیخان گرجی تبار را در خاطرات چند صد ساله شان بارها خواب دیده اند.
ما اگرچه امروزه اسیر مفاهیم مدرن شده ایم و هویت منطقه ای مان را کوشش کرده ایم که به فراموشی بسپاریم؛ اما خطه های فرهنگ پروری که هویت دیرینه ما را ساخته اند، هنوز نیز جایگاه ویژه خود را در پیوند دادن سرزمین ها و مردمان ما به یکدیگر دارند. به نام های بزرگانمان نگاه کنیم؛ هر کدام پسوند شهری را به دنبال دارند. از باستان تا همین صد سال پیش، شهرهای ما همواره هویت بخش بوده اند.
یکی از دستاوردهای سفر استادان و پژوهشگران از شهرهای دور و نزدیک برای شرکت در همایش «نسبت علوم انسانی و هویت ایرانیان»، اندیشیدن درباره خویشتن انسان امروزی در این حوزه فرهنگی و تمدنی در دو ساحت ملی و منطقه ای بود. اگر این گفت و گوها ادامه یابد، اگر گسترش یابد و اندیشمندانی از دیگر شهرهای تمدن سازِ ما را گرد هم آورد، آنگاه می توان انتظار داشت که گفتمان نوینی در سطح منطقه میان شهرها و شهروندان ما شکل گیرد و هویت ایرانیان را جلا و جایگاه تازه ای بخشد. باید دستمریزاد گفت به طراحان و اجراکنندگان این همایش پربار که به شایستگی شیراز، این کهن شهر تمدنی ما را، کانون گفتگوها درباره هویت ایرانیان در دوران نوین کرده اند و باید به یاری شان آمد تا این گفت و گوها تداوم یابند.
*عضو هیات علمی گروه مطالعات آسیایی در موسسه آموزش عالی بیمه اکو، دانشگاه علامه طباطبایی
