خلیج فارس با نام تاریخی «دریای پارس»، یکی از مهمترین آبراه‌های جهان است که نقش کلیدی در تحولات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی منطقه خاورمیانه و جهان ایفا کرده است.
خلیج فارس در امتداد دریای عمان و بین ایران و شبه جزیره عربستان واقع شده است. مساحت آن حدود ۲۳۹ هزار کیلومتر مربع است و پس از خلیج مکزیک و خلیج هادسون، سومین خلیج بزرگ جهان محسوب می‌شود. طول آن از تنگه هرمز تا دلتای اروندرود حدود ۸۰۵ کیلومتر است و عرض آن بین ۵۶ تا ۲۹۰ کیلومتر متغیر است.
عمیق‌ترین نقطه خلیج فارس ۱۸۰ متر در نزدیکی جزیره تنب بزرگ است، در حالی که مناطق غربی آن با عمق ۱۰ تا ۳۰ متر، کم عمق‌تر هستند . آب و هوای خلیج فارس خشک و نیمه استوایی است، با دمای هوای تابستانی تا ۵۰ درجه سانتیگراد و زمستانی تا ۳ درجه سانتیگراد. با وجود شوری آب، چشمه‌های آب شیرین متعددی در کف و سواحل آن جریان دارد که منشأ آنها کوه‌های زاگرس در ایران است.
خلیج فارس میزبان زیست‌بوم‌های منحصربه فردی مانند آبسنگهای مرجانی و گونه‌های دریایی نظیر صدف‌های مروارید ساز، میگو و ماهی‌های ارزشمندی مانند هوور مسقطی است.
پیشینه نامگذاری
نام «خلیج فارس» ریشه در تمدن‌های باستانی دارد. در کتیبه‌های هخامنشی از جمله کتیبه داریوش در تنگه سوئز، این آبراه با عنوان «دریایی که از پارس می‌آید» یاد شده است.
منابع یونانی مانند هرودوت نیز از آن با نام «پرسیکوس سینوس» (خلیج پارس) نام برده‌اند. در نقشه‌های اروپایی قرون وسطی، این نام به صورت گسترده استفاده می‌شد. از دهه ۱۹۶۰، برخی کشورهای عربی با حمایت استعمار بریتانیا، نام جعلی را ترویج کردند. این اقدام ابتدا توسط رودریک اوون، نماینده سیاسی بریتانیا در بحرین آغاز شد.
ذخایر انرژی
خلیج فارس میزبان ۷۳۰ میلیارد بشکه نفت (۶۳ درصد ذخایر جهانی) و ۷۰ تریلیون مترمکعب گاز طبیعی است و کشورهای حاشیه آن از جمله ایران، عربستان سعودی و امارات متحده عربی، از بزرگترین صادرکنندگان انرژی جهان هستند.
میدان‌های غنی مانند گنبد گازی پارس جنوبی (مشترک بین ایران و قطر) نقشی حیاتی در اقتصاد جهانی ایفا می‌کنند. تنگه هرمز، تنها مسیر ارتباطی خلیج فارس به اقیانوس هند، ۴۰ درصد از تجارت جهانی نفت را از خود عبور می‌دهد این تنگه به عنوان یک کمربند امنیتی، همواره مورد توجه قدرت‌های جهانی بوده است. هرگونه اختلال در عبور نفت‌کش‌ها از این تنگه، بحران‌های اقتصادی جهانی را رقم می‌زند.
اهمیت تجاری و لجستیکی
از دوران باستان، خلیج فارس محور تجارت ادویه، ابریشم و مروارید بین شرق و غرب بوده است. امروزه بنادر خلیج فارس نقش کلیدی در تجارت دریایی ایفا می‌کنند. همچنین، این منطقه به دلیل موقعیت ارتباطی بین سه قاره (آسیا، اروپا، آفریقا)، برای خطوط کشتیرانی بین‌المللی حیاتی است.
آلودگی نفتی
استخراج نفت و نشت آن به دریا، تخریب آبسنگهای مرجانی و کاهش تنوع زیستی را به همراه داشته است. بر اساس گزارش‌ها، سالانه ۱.۵ میلیون تن نفت به آبهای خلیج فارس نشت می‌کند.
تغییرات اقلیمی
گرم شدن، اسیدی شدن، کاهش اکسیژن محلول در آب، بالا آمدن سطح آب دریا و افزایش شوری آب، زیست‌بوم‌های ساحلی و اقتصاد ماهیگیری را تهدید می‌کند. ایران با ۱۸۰۰ کیلومتر مرز آبی، طولانی‌ترین خط ساحلی در خلیج فارس را دارد.
ایران با اجرای طرح‌هایی همچون روز ملی خلیج فارس (۱۰ اردیبهشت) و ثبت جهانی نام آن در سازمان وایپو (۲۰۱۸)، هویت تاریخی این آبراه را حفظ کرده است. همچنین، ایران در مقابله با قاچاق سوخت و حفاظت از محیط زیست خلیج فارس فعالانه عمل می‌کند.
خلیج فارس نه تنها یک گنجینه طبیعی و اقتصادی، بلکه نماد هویت تاریخی و ملی ایران است. با وجود چالش‌های زیست محیطی، امنیتی و سیاسی، همکاری بین‌المللی برای حفظ ثبات این منطقه ضروری است.
نقش ایران به عنوان قدرت اصلی در خلیج فارس، نیازمند دیپلماسی فعال و تقویت زیرساخت‌های دفاعی است تا بتواند در برابر تحریف‌ها و تهدیدها ایستادگی کند. پدیده‌های نادر و منحصر به‌فرد خلیج فارس، نتیجه ترکیبی از شرایط اقلیمی شدید، ساختار هیدرودینامیکی خاص و ویژگی‌های زمین‌شناسی منحصربه‌فرد این آبراه هستند که برخی از آنها عبارتند از:
ساختار هیدرودینامیکی دو لایه و تبادل آب محدود
گردش دو لایه‌ای: خلیج فارس یک آبراه نیمه‌بسته با عمق‌های متوسط بین ۳۰ تا ۵۰ متر و عمق‌های حداکثری حدود ۸۰ تا ۹۰ متر است. از آنجایی که تبادل آب با اقیانوس هند تنها از طریق تنگه هرمز صورت می‌گیرد، الگوی دو لایه‌ای شکل می‌گیرد؛ به این صورت که آب شیرین‌تر و نسبتاً گرم از سطح وارد خلیج شده و پس از تبخیر شدید و افزایش شوری، آب سنگین‌تر و شور به عمق فرو می‌رود. این پدیده باعث می‌شود زمان تجدید کل آب خلیج به چندین سال برسد؛ موضوعی که در محیط‌های باز کمتر مشاهده می‌شود.
اثرات بر چرخه‌های اکولوژیکی: این گردش دو لایه‌ای، انتقال اکسیژن، مواد مغذی و حتی آلاینده‌ها به صورت محدود عمقی را در پی دارد. لایه هالوکلین ایجاد شده مانع از اختلاط قوی آبهای سطحی و عمیق می‌شود و در نتیجه، اگر آلودگی وارد شود، بسته به عمق آن باقی‌مانده و اثرات آن در بلندمدت حس می‌شود.
تبخیر شدید و افزایش شوری
نرخ تبخیر بالا: منطقه خلیج فارس در مناطق گرم و خشک قرار دارد؛ به‌طوری که در تابستان دمای آب به بیش از ۳۵ درجه سانتیگراد می‌رسد. این دما، همراه با تبخیر فراوان، موجب افزایش غلظت نمک در آب می‌شود.
شوری استثنایی: در حالت عادی دریایی، شوری حدود ۳۵ PSU (واحد عملی شوری) است، اما در برخی نقاط خلیج فارس به دلیل تبخیر شدید، شوری می‌تواند به ۴۲ تا ۴۵ PSU یا حتی بالاتر برسد. این افزایش شوری نه تنها بر ساختار هیدرودینامیکی تأثیر می‌گذارد، بلکه محل رشد گونه‌هایی از موجودات دریایی می‌شود که تنها در محیط‌های فوق‌العاده شور قادر به بقا هستند.
تشکیل سابخاها و سطح‌های نمکی
پدیده رسوب‌نمکی: در نواحی حاشیه‌ای و بسترهای پایین‌تر خلیج فارس، به دلیل تبخیر بیش از میزان دریافت آب، محل‌هایی به نام «سابخا» یا «سطح نمکی» شکل می‌گیرد. در این نقاط، نمک‌های خارج شده از آب به تدریج تجمع کرده و پوشش‌های نمکی طبیعی ایجاد می‌کنند.
نقشه‌های رنگی و ساختار هندسی: این سابخاها به دلیل تفاوت در الگوهای رسوب و فرسایش، ساختارها و الگوهای هندسی بسیار زیبا و متنوعی به‌همراه دارند که در برخی از مناطق به‌صورت پَچیده (intricate) و رنگارنگ دیده می‌شود. این پدیده‌ها، علاوه بر اهمیت علمی در بررسی تغییرات اقلیمی گذشته، به عنوان جاذبه‌های بصری و گردشگری نیز محسوب می‌شوند.
اکوسیستم‌های زیستی منحصر به‌فرد
سازگاری گونه‌های بومی: شرایط سخت محیطی (دماهای بالا، شوری زیاد، تبادل آب محدود) موجب شده تا موجوداتی مختص این اکوسیستم رشد کنند. گونه‌های خاصی از ماهیان، بی‌مهرگان، گیاهان دریایی و میکروارگانیسم‌ها در این محیط انحصاری یافت می‌شوند. این گونه‌ها به گونه‌ای تکامل یافته‌اند که بتوانند در مقابل پراکندگی اکسیژن کمتر و نرخ بالای تبخیر مقاومت کنند.
رویدادهای بیولوژیکی نادر: انتقال مواد مغذی که عمدتاً از طریق جریان‌های سطحی وارد خلیج می‌شود، به دلیل لایه‌بندی قوی، به صورت حلقوی (ring-like) و محدود در نواحی مشخص باقی می‌مانند. این شرایط موجب ایجاد بلوم‌های فیتوپلانکتونی در دوره‌های خاص شده که اگرچه در برخی موارد می‌تواند مضر باشد، اما از نگاه زیست‌شناختی مثال بارزی از سازگاری در شرایط استرس محیطی می‌باشد.
ویژگی‌های زمین‌شناسی و جزیره‌های نورانی
شکل‌گیری جزایر منحصر به‌فرد: جزایری همچون قشم، کیش، هرمز و ابوموسی نمونه‌هایی از زیبایی‌های زمین‌شناسی در خلیج فارس هستند. این جزایر با سنگ‌های مستحکم و لایه‌های رسوبی رنگارنگ خود، قصه‌های دیرینه زمین‌شناسی را روایت می‌کنند. فرایندهای فرسایش، تکتونیکی و تغییر سطح دریا در طول میلیون‌ها سال منجر به ایجاد ساختارهای خاموش و خارق‌العاده شده است.
الگوهای تکتونیکی و تاریخچه زمین‌شناسی: علاوه بر زیبایی بصری، مطالعه ساختار زمین‌شناسی این جزایر اطلاعات ارزشمندی در زمینه تاریخچه زمین، تغییرات سطح دریا و تغییرات اقلیمی گذشته ارائه می‌دهد. این الگوها به پژوهشگران کمک می‌کند تا معادلات پیچیده بین تغییرات محیطی، زمین‌شناسی و بوم‌شناسی را مورد بررسی قرار دهند.
پدیده‌های بینایی و نوری
افق‌های درهم‌آمیخته و سرسام‌آور: به دلیل تغییرات آشکار دما و تبخیر بالا، مرز بین آسمان و دریا گاهی به صورت یک تابلو یا افقی مبهم ظاهر می‌شود. این پدیده “سرسام‌آوری نوری” ممکن است شامل می‌رژ (Mirage) یا تابش‌های گرمایی باشد که چشم‌اندازی پویا و متغیر ارائه می‌دهد.
اثرات اپتیکی محیطی: نور خورشید که از طریق لایه‌های گرم و بسیار شور عبور می‌کند، گاهی باعث می‌شود تا رنگ‌های آبی و سبز در آب تغییر کند و ظاهری غیرمعمول به آن ببخشد. این تغییرات رنگی منحصر به‌فرد در ترکیب با فضای خشک و صحرایی اطراف، چشم‌اندازی بسیار خاص ایجاد می‌کند.
چالش‌های زیست‌محیطی ناشی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد
مقاومت پایین در برابر آلودگی: به علت محدودیت تبادل آب، هر گونه آلودگی (مانند لکه‌های نفتی، مواد شیمیایی یا آلودگی‌های صنعتی) در خلیج فارس به‌سرعت دفع نمی‌شود و می‌تواند به مدت چندین سال در محیط باقی بماند. این ویژگی، چالش‌های جدی برای مدیریت زیست‌محیطی و حفاظت از اکوسیستم‌های دریایی ایجاد می‌کند.
اختلال در چرخه‌های مغذی: لایه‌بندی قوی و عدم اختلاط موثر آبهای عمقی و سطحی در فصول گرم باعث محدودیت در توزیع مواد مغذی می‌شود. این امر علاوه بر تأثیرگذاری بر تولید اولیه بقایای زیستی، موجب تغییر در چرخه‌های اکولوژیکی و ساختار زنجیره غذایی می‌گردد.
جنگل‌های حرا (مانگرو) با قابلیت جزر و مدی
ویژگی: جنگل‌های حرا در جزیره قشم و هرمز تنها جنگل‌های دریایی ایران هستند که با جزر و مد کاملاً در آب فرو می‌روند یا ظاهر می‌شوند. این درختان با ریشه‌های هوایی خود آب شور را تصفیه و به نمک‌زدایی طبیعی می پردازند.
زیستگاه: میزبان ۸۰ درصد آبزیان خلیج فارس برای تخم‌ریزی و زیستگاه پرندگان مهاجر مانند حواصیل و مرغ ماهیخوار هستند.
منحصربه فردی: تنها جنگل‌های حرای جهان که در محیطی با شوری بالا و دمای شدید تابستانی (تا ۵۰ درجه سانتیگراد) رشد می‌کنند.
آبسنگهای مرجانی مقاوم به گرمای شدید
سازگاری خارق‌العاده: مرجان‌های خلیج فارس در دمای ۳۶ درجه سانتیگراد زنده می‌مانند، در حالی که همین دما در سایر نقاط جهان باعث سفیدشدگی و مرگ مرجان‌ها می‌شود.
تهدیدات: متأسفانه ۷۰ درصد این مرجان‌ها در چند دهه اخیر به دلیل آلودگی نفتی و تغییرات اقلیمی (موج‌های گرمایی شدید) نابود شده‌اند.
خاک سرخ جزیره هرمز
زمین‌شناسی منحصربه فرد: خاک سرخ هرمز با ترکیبات اکسید آهن و سولفید جیوه، یکی از کمیاب‌ترین خاک‌های رنگی جهان است. این خاک در ادویه محلی «گلک» استفاده می‌شود و خاصیت خوراکی دارد.
چشم‌انداز خارق‌العاده: دره رنگین‌کمان هرمز با ۹۰ طیف رنگی، از جمله سرخ، زرد، نقره‌ای و آبی، یکی از زیباترین پدیده‌های طبیعی جهان محسوب می‌شود.
لاک‌پشتهای دریایی با سازگاری تکاملی
تنظیم جنسیت بر پایه دما: در سواحل خلیج فارس، دمای ماسه‌ها جنسیت لاک‌پشتهای سبز و عقابی را تعیین می‌کند. با وجود گرمایش جهانی، جمعیت‌های این لاک‌پشت‌ها هنوز نسبت جنسی متعادلی دارند، برخلاف مناطق دیگر مانند استرالیا که ۹۹ درصد نوزادان ماده هستند
تهدیدات: ساخت‌وسازهای ساحلی و آلودگی نوری، تخمگذاری آنها را مختل کرده است.
چشمه‌های آب شیرین در کف خلیج فارس
شگفتی هیدروژئولوژیک: حدود ۲۰۰ چشمه آب شیرین در کف و سواحل خلیج فارس جریان دارند که منشأ آنها رشته کوه‌های زاگرس است. این چشمه‌ها در دوران باستان، حیات جوامع انسانی را در منطقه ممکن می‌کردند.
جزایر نمکی و گنبدهای نمکی
پدیده زمین‌شناسی: جزیره هرمز و قشم میزبان گنبدهای نمکی هستند که بر اثر فرو رانش صفحه عربستان زیر زاگرس شکل گرفته‌اند. این ساختارها حاوی مواد معدنی نادر مانند هماتیت و اُخرا هستند.
تنگه هرمز: شاهراه انرژی جهانی
اهمیت استراتژیک: ۴۰ درصد تجارت نفت جهان از این تنگه ۳۳ کیلومتری عبور می‌کند. عمق کم (حداکثر ۹۳ متر) و جریان‌های پیچیده آبی، آن را به یکی از پیچیده‌ترین مسیرهای کشتیرانی تبدیل کرده است.
منابع مروارید طبیعی
تاریخی و اقتصادی: خلیج فارس از دوران باستان منبع مرواریدهای طبیعی بود که در متون سومری و رومی به عنوان گرانبهاترین گوهرها توصیف شده‌اند. امروزه صید مروارید به دلیل آلودگی نفتی و تغییر اکوسیستم، کاهش یافته است.
گونه های دریایی مقاوم به شوری
ماهیان و سخت‌پوستان: گونه‌هایی مانند هوور مسقطی و میگوی سفید با سازگاری بیولوژیک منحصربه فرد، در آبهای بسیار شور و گرم خلیج فارس زنده می‌مانند.
پدیده‌های نادر و منحصر به‌فرد خلیج فارس، از گردش دو لایه‌ای و تبادل محدود آب گرفته تا شوری بالا، تشکیل سابخاهای نمکی، وجود گونه‌های بومی منحصربه‌فرد، ویژگی‌های زمین‌شناسی چشمگیر جزایر و حتی پدیده‌های اپتیکی خاص، همگی نشان از یک محیط بسیار پویا و در عین حال حساس دارند.
این ویژگی‌ها نه تنها به عنوان درس‌های ارزشمند برای درک تحولات اقلیمی و زمین‌شناسی عمل می‌کنند، بلکه پیامدهای گسترده‌ای بر روی سیاست‌های زیست‌محیطی و اقتصادی منطقه دارند. پژوهش‌های مستمر در حوزه‌های هیدرودینامیک، بوم‌شناسی و زمین‌شناسی خلیج فارس می‌تواند به تدوین راهکارهای نوین در حفاظت و مدیریت پایدار این اکوسیستم حساس کمک کند.
همچنین، بررسی دقیق‌تر این پدیده‌ها می‌تواند پرده‌ای از رازهای زمین‌شناسی و تغییرات اقلیمی گذشته و آینده را بر افکند که برای دانشمندان و تصمیم‌گیرندگان در سطح منطقه و جهانی حائز اهمیت است.
روز ملی خلیج‌فارس گرامی باد.
* رئیس پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی
