به گزارش همشهری آنلاین تلویزیون اینترنتی همشهری جمعه، ۱۲ اردیبهشت در برنامه «مرگ خاموش زمین» به موضوع بحران فرونشست زمین در ایران به عنوان یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی ایران پرداخت. یکی از موارد مطرح شده در این برنامه، خطر فرونشست برای آثار تاریخی و میراث جهانی ایران بود به طوری طبق اعلام علی بیت‌اللهی، مشاور رئیس سازمان محیط‌زیست، از ۶۳ اثر ثبت جهانی کشور ۲۷ اثر در محدوده فرونشست قرار گرفته‌است. تهدید بناهای تاریخی و میراث جهانی ایران با فرونشست موضوع برنامه بعدی تلویزیون اینترنتی همشهری بود که با عنوان «میراث جهانی در کام فرونشست» و با حضور «فاطمه داوری»، مدیر کل حفظ و احیای بناها و محوطه‌های تاریخی، «حمید فدایی»، عضو هیئت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و عضو کارگروه تخصصی تغییرات اقلیمی در میراث فرهنگی و با حضور تلفنی «علی بیت‌اللهی»، مشاور رئیس سازمان محیط‌زیست در امور آب و فرونشست زمین دوشنبه، ۱۵ اردیبهشت برگزار شد.
میراث فرهنگی فقط تخت جمشید نیست
فرو نشست زمین در کشور از تخت جمشید تا قلب اصفهان در میدان نقش جهان را فرا گرفته و صدای زنگ خطر را همه ما شنیده‌ایم. مدیر کل حفظ و احیای بناها و محوطه‌های تاریخی در آغاز صحبت خود اما به مصادیق روشن میراث فرهنگی و جزئیات می‌پردازد و تاکید می‌کند که در مسئله فرونشست باید حواسمان به جزئیات میراث ارزشمند فرهنگی نیز باشد.
فاطمه داوری می‌گوید: «نگرانی فقط برای مصادیق روشن میراث فرهنگی که الان از آن صحبت می‌شود، نیست. مسئله فراتر است. واقعیت این است که فرونشست میراث فرهنگی مفهوم خیلی گسترده‌ای دارد که اگر این گستردگی را نشناسیم و درک نکنیم طبیعتاً در مرتبه ارزیابی مخاطرات راه درست را نخواهیم رفت.»
داوری درباره دو وجه ملموس و ناملموس ادامه می‌دهد: «مصادیق وجه ملموس مثل تخت جمشید، نقش رستم، مسجد جامع اصفهان و میدان نقش جهان را می‌شناسیم. در مجموع بیش از یک میلیون اثر تاریخی در کشور داریم که تا به حال فقط ۳۴ هزار اثر شناسایی و ثبت شده و بقیه شامل آثار زیر سطحی، محوطه‌های تاریخی و آثاری است که هنوز در فرآیند ثبت و کاوش قرار نگرفته‌اند. بخش بزرگی از تغییرات ناشی از رفتار زمین در آثار زیر سطحی رخ می‌دهد، اما به هر حال مهم است که بدانیم از ۳۴ هزار اثر ثبت و کاوش شده ۲۰ هزار مورد محوطه تاریخی است و ۱۴ هزار اثر هم بناهای تاریخی.»
او رکن دیگر حوزه ملموس میراث فرهنگی را بافت‌های تاریخی می‌داند و توضیح می‌دهد: «در کشور ۱۹۰ بافت تاریخی شهری داریم که بیش از ۳۴ هزار هکتار از شهرهای ما را در بر می‌گیرد و محل سکونت حدود ۲.۵ میلیون نفر از جمعیت است. چند هزار روستاهای تاریخی هم در همین محدوده بافت‌های تاریخی است.» داوری با تاکید بر اینکه آیین‌ها و رویدادها بخش مهمی از میراث ناملموس است می‌گوید: «دانش، باور و فناوری منجر به بروز میراث ملموس شده‌است. به عنوان مثال، گذشتگان ما دانش مکان‌یابی شهر و مجتمع‌های زیستی را داشتند و شرایط اقلیم با شهرسازی انطباق و معماری ما با بستر طبیعی زمین و اقلیم سازگاری داشته‌است.»
دانش بومی در تعامل با سرزمین
مدیر کل حفظ و احیای بناها و محوطه‌های تاریخی به تعریف ایکوموس (شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌های تاریخی) که از سال ۲۰۲۳ ارائه شده، اشاره می‌کند و می‌گوید: «ارتباط مفهوم میراث فرهنگی و اقلیم در ایکوموس آغاز و برنامه‌های سه ساله برای آن تدوین شده‌است. از دیدگاه ایکوموس، بعد از انقلاب صنعتی نوع مدیریت و مواجه‌ای که ما با کره زمین داشتیم شرایط را به گونه‌ای رقم زده که زیست را در روی کره زمین با مخاطرات جدی مواجه کرده است. راه برون رفت از این تغییرات اقلیمی کجاست؟ به اعتقاد ایکوموس بخش بزرگی از این راهکار از دل میراث فرهنگی به دست می‌آید.»
این نگاه وقتی به ایران می‌رسد، شرایط خاص خودش را پیدا می‌کند. داوری در توضیح بیشتر می‌گوید: «ما باید به یک واقعیت تاریخی توجه کنیم. فلات مرکزی ایران در پهنه اقلیمی و زیستی قرار گرفته که مسائل اقلیمی مرتبط با خودش را دارد و منتج به چیزی شده که امروز می‌گوییم فرونشست. نوع مدیریت منابع آب، استحصال منابع آب در این سرزمین از سوی پیشینیان ما چگونه بوده‌است و چه دانش و فناوری داشتند؟ این دانش و فناوری از دل میراث فرهنگی استخراج می‌شود. دانش بومی و شیوه‌های مدیریت منابع سرزمینی از جمله منابع آب را فراموش کردیم و دنبال رویه‌های جدیدی هستیم که حاصل آن فرونشست شده‌است. پس ما این دانش بومی را خوانش نکردیم و تا خوانش نکنیم و در فرایندهای برنامه‌ریزی امروزی به کار نبندیم به راهکار نمی‌رسیم. امروز ما در برنامه‌های ملی موضوع جهش مسکن داریم. آیا مکان‌یابی مجتمع‌های مسکونی برای بهره‌برداری از منابع آب صحیح است؟ من معتقدم سازمان برنامه و بودجه و نهادهای متولی توسعه عمران کشوری لازم است موضوع بهره‌گیری از دانش و ظرفیت‌های بومی را در نظر داشته باشد.»
فرونشست زیر پای میراث هزار ساله
روشن شدن حقیقت موضوع و اهمیت دانش بومی به عنوان میراث ناملموس ما را به برنامه‌ریزی برای حفظ آثار تاریخی در برابر تغییرات اقلیمی هدایت می‌کند. عضو هیئت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و عضو کارگروه تخصصی تغییرات اقلیمی در میراث فرهنگی در این میزگرد موضوع بحران کم‌آبی را مطرح می‌کند و می‌گوید: «بخش زیادی از محوطه‌های تاریخی ما در محدوده نیمه خشک کشور قرار دارد. قدمت این موضوع هم به درازنای تاریخ ایران برمی‌گردد. میزان بهره‌برداری از منابع آبی در گذشته با حال بسیار متفاوت است. تا زمانی که ندانیم مردمان این سرزمین در گذشته، چه راهکار و ابتکاری برای تعامل با زمین داشتند، نمی‌توانیم بحران امروز را مدیریت کنیم. بعد از آن باید بررسی کنیم که دامنه تهدید تغییر شرایط اقلیمی بر میراث فرهنگی چه اندازه است. این مطالعه هم باید در بخش ملموس و هم در بخش ناملموس آثار تاریخی باشد. خطرپذیری میراث ما باید مورد مطالعه قرار بگیرد.»
حمید فدایی ادامه صحبتش را با ذکر مثال دنبال می‌کند و می‌گوید: «مرودشت با موضوع بحران فرونشست به شکل جدی درگیر است. اولین شواهد این فرونشست حدود سال‌های ۸۷ و ۸۸ اتفاق افتاد که برای همگان باورپذیر نبود. متاسفانه در همان روزها در نزدیکی آن منطقه جشن خودکفایی گندم را به عنوان محصولی آب‌بر داشتیم. پس اگر برنامه‌ریزی‌های همه جانبه نباشد، این بحران همچنان ادامه خواهد داشت.»
فدایی درباره مطالعات انجام شده در این باره می‌گوید: «تا امروز مطالعه جدی صورت نگرفته‌است. در پژوهشگاه میراث فرهنگ به تازگی مطالعه را شروع کردیم تا واقعاً ابعاد این بحران را معرفی کنیم چون تا بحران شناخته و میزان خطرپذیری آن مشخص نشود، نمی‌توانیم به نسخه‌ای برای درمان برسیم.»
پای نهادهای اجرایی در میان است
اولویت توجه به میراث تاریخی کشور در مواجهه با بحران فرونشست چقدر است؟ این سوال را مشاور رئیس سازمان محیط‌زیست در امور آب و فرونشست زمین این‌طور پاسخ می‌دهد: «مسلما به نظر من یکی از اولویت‌های اصلی ما در بحث فرونشست، میراث تاریخی، آثار باستانی، بناها محوطه‌ها و بافت‌های تاریخی هستندکه هویت ما را تشکیل می‌دهند و بدون این سابقه و ریشه تاریخی در واقع شناسنامه و سررشته زندگی خود را از دست می‌دهیم. امیدوارم با حساسیتی که در وزارت میراث و پژوهشگاه دیدم، امسال کار ویژه‌ای در این زمینه شروع شود.»
راه نجات میراث از فرونشست
مشاور رئیس سازمان محیط‌زیست در امور آب و فرونشست زمین درباره راهکار حفظ میراث فرهنگی از معضل فرونشست می‌گوید: «بافت‌های تاریخی به دلیل قدمت کشور زیاد است و به دلیل محدودیت‌های اعتباری و بودجه‌ای باید یک اولویت‌بندی انجام شود. در ادامه باید به عنوان یک اقدام اجرایی از گسترش آثار فرونشست در محوطه‌ها جلوگیری کنیم. پایش روزمره و مستمر کار مهم دیگری است که باید در دستور کار وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی قرار بگیرد. نکته‌ای که به نظر من از همه این‌ها مهم‌تر است، بر عهده گرفتن مسئولیت‌ها از سوی دیگر نهادهای اجرایی است.»
علی بیت‌اللهی می‌افزاید: «وظیفه ما این است که به عنوان متولی صیانت آثار تاریخی، وزارت نیرو و جهاد کشاورزی را موظف کنیم که اصلاح الگوی کشت ،شیوه آبیاری، نوع کشت و زرع و میزان پمپاژ آب را کنترل کنند.»
جای خالی پایش هوشمند
مدیر کل حفظ و احیای بناها و محوطه‌های تاریخی هم با تاکید بر همسویی نهادهای اجرایی برای حفظ آثر تاریخی در برابر تغییر اقلیم می‌گوید: «تا وقتی ما در نظام برنامه‌ریزی کشور، رویکردهای بخشی داریم، نتیجه همین می‌شود. باید بپذیریم موضوع حفاظت از میراث فرهنگی، بخشی نیست و مسئله حاکمیتی است. بنابراین همان قدر که وزارت میراث فرهنگی مسئولیت دارد، سایر ارکان دولت و نهادها هم سهیم هستند.»
فاطمه داوری ادامه می‌دهد: «نکته دوم این است که در نظام برنامه‌ریزی کشور باید تامل کنیم و ببینیم که می‌خواهیم در حوزه فرونشست رفتار کنشی داشته باشیم یا واکنشی. رفتار واکنشی، رفتاری است که وزارت میراث باید داشته باشد. رفتار کنشی، نهادهایی را شامل می‌شودکه به دلیل برنامه‌ریزی آن‌ها امروز موضوع میراث فرهنگی تحت تاثیر قرار گرفته.»
داوری بیان می‌کند: «باید یک برنامه جدی ملی مقابله با گسترش فرونشست و کاهش تاثیرات آن داشته باشیم که سهم نهادها در آن کاملا روشن باشد. ذیل آن دو اتفاق را باید در کشور رقم بزنیم. اتفاق اول اینکه در حوزه میراث فرهنگی پاسخ روشنی برای کم و کیف تاثیر فرونشست در آثار تاریخی داشته باشیم و برای آن، نیازمند یک سیستم پایش هوشمند یا ملی یا متمرکز هستیم. در سال ۱۴۰۳ در بازه زمانی که قانون بودجه ۱۴۰۴ در دست تهیه بود، پیشنهاد روشنی به سازمان برنامه و بودجه دادیم که بخشی از سهم منابع مدیریت بحران کشور برای ایجاد سیستم پایش هوشمند بررسی تاثیرات فرونشست در آثار تاریخی باشد. این اتفاق نیفتاد و امیدواریم در برنامه سال ۱۴۰۵ لحاظ شود. دومین اقدام این است که اگر نمی‌توانیم در سطح ملی در بازه زمانی کوتاه مدت فرونشست را به هر دلیلی کنترل بکنیم اما در پهنه‌هایی که آثار خاص و شاخص‌تری داریم، اقدامات محلی یا موضعی را داشته باشیم که همان رفتار کنشی است که در صحبت‌هایمان اشاره کردم. امیدوارم بتوانیم در بخش مقررات ملی یک بخش ویژه آثار و بناهای تاریخی داشته باشیم و این مقررات کمک کند رفتارهای محیطی که نهادهایی مثل وزارت جهاد کشاورزی و وزارت نیرو دارند را کنترل کنیم. نکته سوم هم این است که بعد استقرار سیستم هوشمند پایش وزارت میراث باید میراث تاریخی توانمند و مقاوم سازی کند.»
داوری برای توانمندسازی و مقاوم‌سازی آثار تاریخی راهکارهایی دارد. می‌گوید: «لازم است برای حفاظت از آثار تاریخی کشور سهم مشخص از درآمدهای پایدار دولت داشته باشد.»
کارگروه تخصصی تغییرات اقلیمی
در کارگروه تخصصی تغییرات اقلیمی برای موضوع مهم حفظ آثار تاریخی از تغییرات اقلیمی تا به حال چه اقداماتی انجام شده‌است؟ عضو هیئت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و عضو کارگروه تخصصی تغییرات اقلیمی در میراث فرهنگی می‌گوید: «یکی از دغدغه‌های پژوهشگاه میراث فرهنگی حفاظت و مرمت میراث طبیعی، ملی و تاریخی کشور در بحث ملموس و ناملموس است. کارگروه تخصصی تغییرات اقلیمی در میراث فرهنگی سال ۱۴۰۳ کار خود را شروع کرد. فعالیت کارگروه فرای بررسی فرونشست است اما محور اولیه کارگروه بررسی تاثیر فرونشست در میراث تاریخی کشور است.»
حمید فدایی می‌افزاید: «نهادهای مختلف مستندنگاری و پایش‌هایی انجام داده‌اند و سامانه‌هایی را در اختیار دارند که می‌تواند در مسئله پایش فرونشست در آثار تاریخی به ما کمک کند. هم‌افزایی بین دستگاه‌ها حقیقتا راهگشا خواهد بود.»
بیشتر بخوانید:
فرونشست در ۳۰ استان ؛ گیلان تا ۲ سال دیگر درگیر فرونشست خواهد شد | می توانیم جلوی فرونشست را بگیریم
