مسیر انزلی، قزوین و تهران در صد سال قبل چگونه بود؟/ می گفتند حضرت عیسی از اورشلیم به قزوین آمده اما افسانه است/ تامین آب تهران در صد سال قبل چگونه بود؟

انزلی

صبح فردای آن روز، پس از حدود هفده ساعت که روی کشتی بر آب می‌رفتیم، به بندر پهلوی در سوی دیگر دریا رسیدیم. این بندر پیشتر انزلی خوانده می‌شد.

در اینجا شرکت مشترک ماهیگیری ایران و شوروی بهترین خاویار جهان را تولید می‌کنند. جاذبه این بندر چنان است که شاید آدمی می‌خواره (شیفته‌ی خاویار و ودکا) در این کناره پا سست کند و دل ازینجا برنگند پیش روی این بندر محقر که از همان دهانه‌ی طبیعی رودخانه که به دریا میریزد درست شده است، چراغ دریایی ملال‌انگیزی قد برافراشته بود. از زیر این چراغ دریایی که گذشتیم، پرچم ژاپن که بر بالای موج شکن بلندی افراشته بود پدیدار شد. ایـن بـیـرق نشانه خوشامدگویی به وزیر مختار تازه ژاپن بود. در بندر انزلی مأموران دولت ایران از ما به گرمی استقبال کردند. برعکس هنگام خروجمان (از شوروی در اینجا حتی همراهانم بی هیچ بازرسی از گمرک گذشتند. دکتر. ئی پزشک سفارت همراهم و من که از شوق نشستن به هواپیما گویی که به پرواز در آمده‌ایم با استقبال‌کننده‌ها سلام و تعارف کوتاهی کردیم، و که دوان به فرودگاه رسیدیم با شتاب به هواپیمایی که برای بردن ما به تهران دل و حواسمان پیش آقای ن. دبیر بیمار سفارتمان در تهران همین آماده شده بود نشستیم.

هواپیما آرام بالای این شهر و بندر کوچک چرخی زد و به زودی به شهر رشت نزدیک شد اینجا از جنگل و بیشۀ انبوهی پوشیده و شالیزار و مزرعه همه جا گسترده است مازندران محل تولید برنج است و منظره‌ای که از پنجره هواپیما به چشم می‌خورد با دورنمای طبیعت در ژاپن تفاوت چندان ندارد. در سوی دیگر این سبزدشت که یک بر آن دریاست رشته کوه‌های البرز به بلندی دوازده تا سیزده هزار «شاکو» کشیده است. گه گاه میان کوه‌های سراسر پوشیده از برف و دره‌های آن پایین روستا‌های کوچک دیده می‌شد به بالا که نگاه می‌کردیم آسمان ایران به رنگی آبی‌تر از آن که وصفش را شنیده بودیم به چشم می‌آمد و زیر پایمان بستر برف یا ابر گسترده بود یک ساعتی که هواپیما در بلندی حدود ۴۲۰۰ تا ۴۵۰۰ متری پرواز می‌کرد جز رنگ آبی و سفید آسمان و ابر و برف بی پایان چیزی پدیدار نبود.

قزوین

کوه‌ها را که پشت سر گذاشتیم قزوین در چشم اندازمان پیدا شد. این شهر شهره تاریخی مکانی دلپذیر است. هارون الرشید در اینجا کاخ و سرایی داشت. هارون خلیفه که از اواخر قرن هشتم تا اوایل قرن نهم با قدرت حکومت می‌کرد به هنر پروری نامور بود. نام این شهر (و نیز تبریز) در شعر میلتون به نام بهشت گمشده Paradise Lost آمده است: Or Bactrian Sophi from the horns Of Turkish crescent, leaves all waste beyond The realm of Aladule, in his retreat To Tauris or Casbeen. درباره زیارتگاهی در اینجا که آن را قدیمی‌ترین عمارت می‌دانند، این داستان نقل شده است که (حضرت) عیسی خود از اورشلیم بیت المقدس که از اینجا بسیار دور است به این شهر خاوری آمد و به انجام رسیدن بنای آن را تبریک گفت. اما بعد که این شهر را به دقت، دیدم چنین نمود که اینجا طرح و بافت اسلامی و قدمتی حدود دو هزار سال دارد؛ پس آمدن حضرت عیسی به قزوین یکسره افسانه است.

هواپیما از بالای این مسجد به یک لحظه گذشت شهر قزوین را پشت سر گذاشت و از اینجا به خط مستقیم بر فراز جلگه هموار بیابان مانندی پرواز می‌کرد. قزوین که روزگاری شاه عباس صفوی آن را پایتخت دوم خود ساخته بود امروزه جمعیتی حدود پنجاه هزار دارد این شهر از دیر باز گذرگاه مهمی بوده چون هم در راه دریای خزر به فلات مرکز ایران و هم در مسیر اکباتان یا هگمتانه پایتخت مملکت ماد و سر راه سفر از خاور (دور) به غرب آسیا در سده دهم میلادی در روزگارهان در چین جای داشته است. از همین رو افسانه‌های گوناگون درباره این شهر بر زبانهاست در قزوین انگور فراوان بار می‌آید و شهرت شراب قزوین هم این روز‌ها در همه جا گسترده است.

در سفر از راه زمینی باید از دروازه قزوین وارد تهران شد و در این دروازه است که جواز سفر و چیز‌های دیگر بار و اثاث مسافر را بازرسی می‌کنند نام قزوین برای مسافران در سرزمین ایران بسیار آشناست. چون هواپیما در ارتفاع کم پرواز می‌کرد اینجا و آنجا اتوموبیل و کاروان شتر به چشم می‌آمد که در جاده آرام آرام می‌خزیدند و راه می‌پیمودند. همه جا دهانه چاه‌های آبراه ویژه ایران که قنات نام دارد مثل خاکریز بالای لانه مورچه‌ها و به شکل منجو گون‌های شیرینی ژاپنی دیده می‌شد. این آبراه‌ها شبکه‌ای است برای رساندن آب از سرچشمه آن تا آبادی که با چاه زدن از دامنه کوه و تپه به فاصلۀ هر بیست یا سیمتر و کندن آبروی قنات در زیر زمین ساخته می‌شود.

گودی چاه‌های بلندتر مادر چاه یا نزدیک آن به بیش از یکصد و پنجاه متر می‌رسد. تهران حدود چهل قنات که سرچشمه آن‌ها حدود بیست کیلومتر دورتر است دارد. طول شماری از این قنات‌ها به چهل تا پنجاه کیلومتر می‌رسد. از هواپیما گه‌گاه هم اینجا و آنجا دهانه آب انبار‌ها و آبنما‌های دایره شکل و چشم انداز زیبای باغچه و حیاط خانه‌ها دیده می‌شد.