عربستان سعودی با توافق اوباما با ایران مخالف بود، اما از معامله ترامپ حمایت می‌کند؛ چرا؟

نیویورک‌تایمز نوشت: مقامات سعودی این توافق را «ضعیف» توصیف کردند و گفتند که تنها باعث جسورتر شدن رقیب منطقه‌ای‌شان، ایران، شده است. آنها زمانی که دونالد ترامپ چند سال بعد از این توافق خارج شد، ابراز خوشحالی کردند.

اکنون، با آغاز دور دوم ریاست‌جمهوری ترامپ و مذاکراتی که ممکن است به توافقی مشابه منجر شود، نگاه عربستان تغییر کرده است.

وزارت امور خارجه عربستان سعودی اخیراً بیانیه‌ای صادر کرده که در آن ابراز امیدواری کرده است این مذاکرات که با میانجی‌گری کشور همسایه، عمان، در حال انجام است، به «صلح در منطقه و جهان» کمک کند.

محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان، حتی برادر خود، خالد بن سلمان، وزیر دفاع را به تهران فرستاده است. او در آنجا با استقبال گرم مقامات ایرانی در لباس نظامی روبه‌رو شد و نامه‌ای را به‌صورت دستی به مقامات ایران، تحویل داد.

چه چیزی تغییر کرده است؟ روابط بین عربستان سعودی و ایران در دهه گذشته گرم‌تر شده است. از سوی دیگر، عربستان در حال اجرای برنامه‌ای برای تنوع‌بخشی به اقتصاد خود است تا وابستگی به نفت را کاهش داده و این کشور را به مرکز تجارت، فناوری و گردشگری تبدیل کند. احتمال پرواز پهپاد‌ها و موشک‌های ایرانی بر فراز عربستان در نتیجه تنش‌های منطقه‌ای، تهدیدی جدی برای این برنامه است.

کریستین اسمیت دیوان، پژوهشگر ارشد مؤسسه کشور‌های عرب خلیج در واشینگتن می‌گوید: «طرز فکر آنها امروز متفاوت است. در زمان اوباما، کشور‌های خلیج فارس از نزدیکی ایران و آمریکا می‌ترسیدند که ممکن بود آنها را منزوی کند. اما در زمان ترامپ، آنها از تشدید تنش‌ها بین ایران و آمریکا می‌ترسند که ممکن است خودشان را هدف قرار دهد.»

ایران و آمریکا روز شنبه دور دوم مذاکرات دیپلماتیک درباره فعالیت‌های هسته‌ای تهران را به پایان رساندند و برای مذاکراتی پرشتاب برنامه‌ریزی کردند. ترامپ درباره اهداف این مذاکرات مبهم سخن گفته و تنها تأکید کرده که «ایران نباید به بمب هسته‌ای دست یابد». اما مقامات ایرانی می‌گویند توافقی که در حال شکل‌گیری است، آنها را ملزم به برچیدن زیرساخت‌های هسته‌ای نمی‌کند.

کشور‌های عربی از جمله عربستان سعودی، مصر، اردن، قطر و بحرین از این مذاکرات استقبال کرده‌اند و دیپلماسی را به رویارویی ترجیح می‌دهند.

بدر البوسعیدی، وزیر خارجه عمان، روز شنبه در پلتفرم ایکس نوشت: «این مذاکرات در حال شتاب گرفتن هستند و اکنون حتی غیرممکن‌ها نیز ممکن شده‌اند.»

این مذاکرات در حالی برگزار می‌شود که تنش‌ها در خاورمیانه بالا گرفته؛ آمریکا در حال بمباران مواضع حوثی‌های مورد حمایت ایران در یمن است و اسرائیل همچنان به بمباران مرگبار غزه ادامه می‌دهد. ماه گذشته، ترامپ گفته بود اگر ایران به توافق نرسد، آن را بمباران خواهد کرد.

قرار بود اسرائیل تأسیسات هسته‌ای ایران را از ماه آینده هدف قرار دهد، اما ترامپ در هفته‌های اخیر آنها را منصرف کرده و ترجیح داده با تهران وارد مذاکره شود تا برنامه هسته‌ای‌اش محدود شود؛ به گفته مقامات دولت آمریکا و منابع مطلع از مذاکرات.

فیراس مقصاد، مدیر بخش خاورمیانه و شمال آفریقا در مؤسسه مشاوره ریسک سیاسی اوراسیا، می‌گوید: «بیش از هر زمان دیگر، کشور‌های عرب خلیج فارس به دنبال حفظ وضعیت موجود و ثبات پایدار هستند؛ چیزی که لازمه تحقق چشم‌انداز‌های بزرگ اقتصادی آنهاست. آنها ترجیح می‌دهند فعالیت‌های بی‌ثبات‌کننده ایران و برنامه هسته‌ای‌اش از طریق دیپلماسی مهار شود.»

عربستان سعودی با اکثریت سنی و ایران با اکثریت شیعه، مدت‌ها در دو سوی درگیری‌های منطقه‌ای ایستاده‌اند، از جمله جنگ فرسایشی یمن که به یکی از بدترین بحران‌های انسانی جهان تبدیل شد. این دو کشور بین سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۳ هیچ روابط دیپلماتیکی نداشتند و به‌صراحت با یکدیگر دشمنی می‌ورزیدند.

محمد بن سلمان بار‌ها تهدید کرده که اگر ایران به سلاح هسته‌ای دست یابد، عربستان نیز چنین خواهد کرد. (به‌طور جداگانه، دولت ترامپ مذاکراتی را از سر گرفته که می‌تواند به عربستان اجازه دسترسی به فناوری هسته‌ای آمریکا و احتمالاً غنی‌سازی اورانیوم را بدهد.).

اما در سال ۲۰۲۳، ایران و عربستان اعلام کردند که با میانجی‌گری چین به آشتی رسمی دست یافته‌اند. تا آن زمان، تمرکز سیاست خارجی بن سلمان به سمت کاهش تنش‌های منطقه‌ای تغییر کرده بود.

عربستان سعودی به عنوان متحد کلیدی آمریکا، همواره هدف اصلی انتقام‌جویی‌های ایران علیه منافع آمریکا بوده است. نزدیکی جغرافیایی آن باعث می‌شود تا نیرو‌های نیابتی ایران بتوانند به راحتی حمله کنند. در سال ۲۰۱۹، یکی از تأسیسات کلیدی نفتی عربستان در حمله‌ای پیشرفته که به ایران نسبت داده شد، هدف قرار گرفت. مقامات سعودی می‌گویند آن حادثه به آنها نشان داد که اتحادشان با آمریکا چقدر محدود است و این موضوع آنها را به سمت گفت‌و‌گو با ایران سوق داد.

خانم دیوان گفت: «پاداش‌های بالقوه مذاکرات امروز جذاب‌تر از خطر یک جنگ منطقه‌ای به نظر می‌رسند.»

ده سال پیش، رهبران خلیج فارس احساس می‌کردند که در مذاکرات نادیده گرفته شده‌اند. اما این بار ایران تلاش کرده با منطقه تعامل داشته باشد.

صنم وکیل، مدیر برنامه خاورمیانه و شمال آفریقا در مؤسسه چتم هاوس می‌گوید: «نکته قابل توجه بعد از دور اول مذاکرات این بود که وزیر خارجه ایران با همتایان خود از جمله در بحرین تماس گرفت. ایران به دنبال جلب حمایت منطقه‌ای است و کشور‌های خلیج نه تنها از مذاکرات حمایت می‌کنند، بلکه در تلاشند تا از هرگونه تنش که می‌تواند امنیت ملی و اقتصادی آنها را تهدید کند، جلوگیری نمایند.»