تقارن نوروز با شب های قدر به روایت ناصرالدین شاه / جشن سال نو در عهد قجر چطور برگزار می‌شد؟

نوروز در دوره ناصرالدین شاه به عنوان یک جشن ملی و مهم در ایران شناخته می‌شد. این جشن نه تنها به عنوان یک مراسم سنتی، بلکه به عنوان نمادی از قدرت و شکوه دربار قاجار نیز برگزار می‌شد. تشریفات خاص و مراسم‌های باشکوه این دوره، نشان‌دهنده اهمیت نوروز در فرهنگ ایرانی است.

تقارن نوروز با شب‌های قدر

در خاطرات ناصرالدین شاه، روایتی از تقارن نوروز با شب‌های قدر وجود دارد. در روزنامه خاطرات خود، او در اول فروردین 1274 خورشیدی برابر 23 رمضان 1312 قمری (20 مارس 1895 میلادی) نوشته است: «چون امشب شب عید نوروز است و پنج ساعت و چهل دقیقه از شب گذشته، تحویل شمس به برج حمل (فروردین) می‌شود، چون شب 23 رمضان و احیا است و شب قدر؛ مردم مشغول نماز و دعا هستند. ما مشغول شدیم سوره روم و عنکبوت و حم دخان را می‌خواندیم. در وسط خواندن بودیم که نایب‌السلطنه به حضور آمد. بعد که تمام کردیم رفتیم به اطاق موزه».

مراسم سلام نوروزی

مراسم اصلی نوروز در دربار ناصرالدین شاه، "سلام نوروزی" بود که در سه بخش برگزار می‌شد: سلام عام تحویل، سلام عام تخت مرمر، و سلام خاص سر در. یک روز پیش از عید نوروز، از طرف رئیس تشریفات دربار، علی‌خان ظهیرالدوله، دعوتنامه‌هایی برای طبقات مختلف اجتماعی ارسال می‌شد و مدعوین باید یک ساعت قبل از تحویل سال در محل مراسم حضور می‌یافتند. سلام عام نوروز در تخت مرمر واقع در کاخ گلستان اجرا می‌شد.

تشریفات نوروز

در این مراسم، شاه وارد تالار می‌شد و در جایگاه مخصوص خود می‌نشست. نظام العلما با محلول طلا، رقم سال نو و آرزوی برکت را بر کاسه‌ای چینی می‌نوشت. با شلیک توپ و اعلام رسمی منجم‌باشی، سال نو آغاز می‌شد و روحانیون و صاحب‌منصبان بانگ مبارک باد برمی‌داشتند. سپس کیسه‌های سکه‌های جدیدالضرب طلا و نقره به شاه تقدیم می‌شد که او آنها را بین حاضران تقسیم می‌کرد. این عمل به عنوان یک سنت خوب و میمنت‌دار تلقی می‌شد.

پزشک فرانسوی «ژان باتیست فوریه» ‌از اوت ۱۸۸۹ تا اکتبر ۱۸۹۲ میلادی - ۱۳۰۶ الی ۱۳۰۹ هجری قمری در دربار ناصری پزشک خصوصی ناصرالدین شاه قاجار بود. او در این مدت خاطرات خود را به رشته تحریر در آورد و در سال ۱۹۰۶ با عنوان «سه سال در دربار ایران» در پاریس به چاپ رسانید. آن چه می‌خوانید، مشاهدات او از برگزاری مراسم عید نوروز یکی از سال‌های حضور خود در دربار ناصرالدین شاه است که در پی می‌آید:

بر حسب عادت از صبح زود در خیابان‌های کاخ گلستان به انتظار ورود شاه مشغول قدم زدن بودم. در این موقع اعلیحضرت تنها از در نارنجستان وارد شده مرا به سوی خود خواند. مقداری فیروزه هم با خود آورده بود وقتی نزدیک او رسیدم سه دانه درشت از آن فیروزه‌ها را برداشته پس از اندکی ملاحظه یکی از آنها را که رنگش تیره‌تر بود انتخاب کرد و به من داده گفت: «این عیدی شما است.»

در این سال به موجب محاسبه منجم اول که اخترشناس‌باشی نام داشت آفتاب در ساعت شش و نیم بعد از ظهر به برج حمل داخل می‌شد. پیش از ساعت ۶ تالار بزرگ موزه که آئین سلام در آنجا برگزار می‌شود پر از جمعیت بود. هیأت وزیران و درباریان و صاحب منصبان عالیرتبه در جاهای معین قرار داشتند. چند افسر خارجی نیز در میان حاضران دیده می‌شدند. این‌ها کسانی بودند که اغلب عنوان ژنرال ایرانی را خریده ولی اونیفورم ملی خود بر تن داشتند. موضوع اونیفورم خارجی و کسب این عناوین در ایران امری متداول بود چنان که روزی یک نفر فرانسوی را دیدم که سابقاً شاگرد مکانیسین بوده و در اینجا شغلی در زرادخانه پیدا کرده و لباس سرهنگ توپخانه فرانسه پوشیده بود. به هر حال باید در نظر داشت که لباس افسران خارجی که در ایران هستند همیشه با شغل و درجه آنها مطابقت ندارد.

شاه در ساعت ۶ به درون تالار قدم نهاد و در پای تخت «فتحعلی شاه» روی قالی زربفتی به شیوه ایرانیان نشسته به یک پشتی مروارید دوزی تکیه زد. روی لباس او دانه‌های قیمتی نصب شده بود که در نور خیره‌کننده چهل چراغ‌ها تلألؤ می‌نمود. منظره با شکوه تالار نیز با آن همه بلورهای درخشنده جلوه دلفریبی داشت. در دو طرف تخت طبقه روحانیون و در فاصله چهار قدمی اعلیحضرت رئیس الوزرا (میرزا علی‌اصغر اتابک، ملقب به امین‌السلطان) و در سمت چپ رئیس الوزرا ظهیرالدوله (علی خان ظهیرالدوله) که داماد شاه و رئیس تشریفات بود، ایستاده بودند. من نیز دو قدم عقب امین السلطان و کمی در سمت راست جلو صف صاحب منصبان عالیرتبه جای داشتم.

درست ساعت شش و نیم بعدازظهر منجم بزرگ با طمأنینه و قدم‌های شمرده در حالی که ساعتی در دست داشت جلو آمده تحویل سال را به شاه اعلام کرد. سپس بدون آن که برگردد به عقب رفت و بلافاصله دو روحانی که عمامه سبز بر سر داشتند هر یک سال نو را به اعلیحضرت تبریک گفتند. در این هنگام شمایل علی(ع) در میان جمعیت دست به دست می‌شد و همه آن را می‌بوسیدند. دانه‌های گندم هم به عنوان وفور نعمت به یکدیگر داده و می‌خوردند. آنگاه روحانی بزرگ آیاتی از قرآن در داخل فنجانی نوشته مایع سفید رنگی در آن ریخت و نوشته را در آن حل کرد و سپس فنجان را به شاه تقدیم کرد. شاه قطره‌ای از آن مایع نوشید و بعد فنجان را به رجالی که نزدیک او بودند داد آنها نیز هر کدام قطره‌ای از آن آب خوردند.

پس از پایان این تشریفات «مجدالدوله» سبدی پر از سکه نقره نو که به اندازه سکه‌های قدیمی ۲۰ سانتیمی فرانسه بود و شاهی سفید نام داشت آورده جلوی پادشاه گذاشت. اعلیحضرت از این پول‌ها به دست خود ابتدا به روحانیان و سپس به شاهزادگان داد و دو جیب لباده مرا هم از آن پر کرد و بعد قسمت دیگر آن را هم داد. به این ترتیب که هر نفری جلو آمده تعظیم بلندی می‌کرد و عیدی خود را دریافت می‌کرد. پس از تقسیم شاهی سفید که برای «مایه کیسه» بود، تشریفات عید نوروز پایان یافت. سابقاً در این عید سکه‌های طلا هم داده می‌شد ولی ناصرالدین شاه این رسم را منسوخ کرده بود.»

جشن‌های عمومی نوروز

جشن‌های عمومی نوروز در میدان توپخانه تهران برگزار می‌شد. شاه از پنجره ایوانی به نمایش می‌نگریست و پهلوانان با اندام‌های برهنه و نیرومند به کشتی گرفتن مشغول بودند. شیرینکاران، تردستان، بندبازان، دلقک‌ها، و عنتربازها برنامه‌های مختلفی اجرا می‌کردند. شاه گاهی سکه‌های کوچک طلا و نقره به میان آنها می‌انداخت. در روزهای نهم یا دهم اسب‌دوانی انجام می‌گرفت و سرانجام در روز سیزدهم، آخرین روز عید، مردم از دروازه شهر خارج می‌شدند و به باغ‌ها می‌رفتند.

روایت ناصرالدین شاه از نوروز

ناصرالدین شاه در خاطرات خود به مراسم نوروز اشاره کرده است. او در مورد سال‌هایی که تحویل سال با روزهای مذهبی همزمان می‌شد، مانند عاشورا، یادداشت‌هایی دارد. در سال 1289، تحویل سال مصادف با روز عاشورا بود و شاه از انجام سلام عام در آن روز معاف شد.

تأثیرات فرهنگی و اجتماعی نوروز

نوروز در دوره ناصرالدین شاه نه تنها به عنوان یک جشن ملی، بلکه به عنوان نمادی از قدرت و شکوه دربار قاجار نیز شناخته می‌شد. تشریفات خاص و مراسم‌های باشکوه این دوره، نشان‌دهنده اهمیت نوروز در فرهنگ ایرانی است. با گذشت زمان، نوروز همچنان به عنوان یک جشن ملی در ایران تداوم یافته و سنت‌های آن از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است.

عکس های تاریخی از نوروز در دوره ناصرالدین شاه

در این دوره، عکاسان مانند آنتوان سوروگین تصاویر زیبایی از مراسم نوروز گرفته‌اند. این عکس‌ها که در کاخ گلستان و میدان توپخانه گرفته شده‌اند، نشان‌دهنده شکوه و جلال مراسم نوروز در آن زمان هستند.

جشن نوروز در دوره ناصرالدین شاه قاجار با تشریفات خاص و مراسم‌های باشکوه برگزار می‌شد. این جشن نه تنها به عنوان یک سنت ملی، بلکه به عنوان نمادی از قدرت و شکوه دربار قاجار نیز شناخته می‌شد. با گذشت زمان، نوروز همچنان به عنوان یک جشن ملی در ایران تداوم یافته و سنت‌های آن از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است.