نقد و بررسیِ نمادها در فیلم سینمایی «رها»
محسن سلیمانی فاخر (منتقد سینما) در یادداشتی از منظر جامعه‌شناختی فیلم سینمایی «رها» که این روزها بر پرده سینماها در حال اکران است را مورد نقد و بررسی قرار داده است.
ایلنا: محسن سلیمانی فاخر (منتقد سینما) در یادداشتی از منظر جامعه‌شناختی فیلم سینمایی «رها» که این روزها بر پرده سینماها در حال اکران است را مورد نقد و بررسی قرار داده است.
فیلم «رها» به کارگردانی حسام فرهمند، تصویری از چالش‌های اقتصادی و اجتماعی جامعه معاصر ارائه می‌دهد. داستان فیلم حول محور خانواده‌ای می‌چرخد که با مشکلات مالی دست‌به‌گریبان است و تلاش می‌کند در مواجهه با بحران‌ها، انسجام خود را حفظ کند.
رها را می‌توان از منظر جامعه‌شناختی، بازتابی از مشکلات طبقه متوسط و پایین جامعه دانست که تحت فشارهای اقتصادی و اجتماعی، در حال تغییر نقش‌ها و ارزش‌های خود هستند. جامعه‌ای که در آن، اقتصاد بر فرهنگ، هویت، و روابط انسانی تأثیر مخرب گذاشته است.
بیکاری، تورم، کاهش قدرت خرید و ناتوانی در تأمین نیازهای اولیه، مشاغل ناپایدار، افزایش هزینه‌ها و کاهش رفاه، از بین رفتن جایگاه مرد در خانواده، ناامیدی نسل جوان و مسئله مهاجرت و... محورهای اصلی فیلم هستند.
فیلم نشان می‌دهد که چگونه فشارهای اقتصادی می‌تواند بنیان خانواده را تحت تأثیر قرار دهد. پدر خانواده، از یکسو پس از دست دادن شغلش، به خرید و فروش وسایل دست‌دوم روی می‌آورد که نه‌تنها درآمد کافی ندارد، بلکه عزت‌نفس او را نیز تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. این وضعیت، نمادی از تغییر طبقه اجتماعی و تأثیرات منفی آن بر روحیه و روابط خانوادگی است. از سویی دیگر تضادهای طبقاتی و نابرابری‌های اجتماعی (موقعیت دوست رها و خانواده صاحب لپتاپ) می‌پردازد که منجر به احساس ناکارآمدی و بی‌قدرتی در خانواده او می‌شود. این نابرابری‌ها، فشارهای روانی و اجتماعی را بر خانواده‌ها تحمیل می‌کند و آن‌ها را در مواجهه با مشکلات، آسیب‌پذیرتر می‌سازد.
۱. کارکردگرایی امیل دورکیم
طبق این نظریه، جامعه مانند یک سیستم است که بخش‌های مختلف آن برای حفظ تعادل اجتماعی با یکدیگر تعامل دارند. در فیلم رها، خانواده به‌عنوان یک نهاد اجتماعی کلیدی، تحت فشار اقتصادی دچار بحران می‌شود. از منظر دورکیم بیکاری توحید نشانه‌ای از اختلال در کارکرد اقتصاد جامعه است که منجر به افزایش تنش‌های خانوادگی می‌شود. فروپاشی نقش‌های سنتی پدر به‌عنوان نان‌آور خانواده، نشان‌دهنده ناکارآمدی نهادهای اجتماعی (مانند بازار کار) در تأمین امنیت اقتصادی است.
۲. تضاد طبقاتی کارل مارکس
مارکس بر این باور بود که جامعه بر اساس تضاد میان طبقات اقتصادی شکل گرفته است. خانواده رها نماینده طبقه کارگر (پرولتاریا) هستند که با مشکلات اقتصادی دست‌وپنجه نرم می‌کنند. کارفرماها و صاحبان سرمایه که پدر او را اخراج (نادیده و عدم حمایت) کرده‌اند نمادی از طبقه حاکم هستند که شرایط زندگی را برای طبقه پایین دشوارتر می‌کنند. فیلم به تأثیرات روانی بیکاری و فشارهای اقتصادی بر افراد می‌پردازد. توحید با احساس ناکامی و شرمندگی مواجه است که منجر به انزوای او و تشدید مشکلات خانوادگی می‌شود.
۳. بی‌سازمانی اجتماعی و آنومی دورکیم
دورکیم مفهوم «آنومی» را برای توصیف وضعیتی به کار می‌برد که در آن ارزش‌های اجتماعی دچار فروپاشی شده و افراد دچار سردرگمی می‌شوند. در رها توحید در وضعیت آنومیک قرار دارد، زیرا جامعه دیگر نمی‌تواند برای او جایگاه و نقش اقتصادی مشخصی فراهم کند.
دختر خانواده (رها) نیز دچار بحران هویت شده است، زیرا احساس ناامیدی از آینده دارد و این مسئله او را به سمت واکنش‌های هیجانی سوق می‌دهد. فیلم با به تصویر کشیدن جامعه‌ای که در آن افراد برای حل مشکلات روزمره خود با موانع متعددی روبه‌رو هستند، نقدی بر ساختارهای ناکارآمد اجتماعی ارائه می‌دهد. این ساختارها، به‌جای حمایت از خانواده‌ها، آن‌ها را در مسیر فروپاشی قرار می‌دهند.
۴. کنش متقابل نمادین اروینگ گافمن
از این دید، هویت افراد در تعاملات اجتماعی آن‌ها تعریف شده و از دست رفتن نقش‌های سنتی، بحران‌های هویتی را تشدید می‌کند. این نظریه بر معناهایی که افراد از طریق تعاملات اجتماعی ایجاد می‌کنند، تأکید دارد. توحید در مقابل خانواده‌اش نقش «نان‌آور» را بازی می‌کند اما با بیکاری، این نقش دچار فروپاشی می‌شود و در تعاملات خود احساس سرخوردگی دارد.
۵. نظریه بحران‌های خانوادگی ویلیام گود
طبق نظریه گود، بحران‌های اقتصادی و اجتماعی تأثیر مستقیمی بر استحکام خانواده دارند. دراین فیلم بحران مالی به درگیری‌های عاطفی و کاهش اعتماد میان اعضای خانواده منجر شده است. مادر خانواده تلاش می‌کند نقش پشتیبان را ایفا کند، اما او نیز تحت فشار روانی قرار دارد. تأثیر بحران‌های فردی بر جمع در فیلم نشان می‌دهد که چگونه مشکلات فردی اعضای خانواده می‌تواند به بحران‌های جمعی منجر شود. دزدیده شدن لپتاپ رها، دختر خانواده، جرقه‌ای برای بروز تنش‌ها و مشکلات بیشتر است که کل خانواده را درگیر می‌کند.
نمادهای فیلم «رها»
فیلم رها سرشار از نمادهای بصری و روایی است که هر یک مفاهیم عمیقی درباره وضعیت اجتماعی، اقتصادی و خانوادگی او بیان می‌کنند. «لپتاپ» دزدیده‌شده نماد آینده و امید از دست رفته است و فراتر از یک وسیله شخصی است. این شیء نماینده پیشرفت، امید و آینده‌ای روشن برای دختر خانواده است که با دزدیده‌شدن آن، احساس ناامیدی و بی‌پناهی را تجربه می‌کند.
دزدیده شدن لپتاپ نشان‌دهنده محدود شدن فرصت‌های نسل جوان در جامعه‌ای است که امکانات رشد و پیشرفت را به‌راحتی از آن‌ها می‌گیرد. این اتفاق می‌تواند تمثیلی از سرقت آرزوها و آینده جوانان در بحران‌های اقتصادی باشد. «وسایل دست‌دوم» نماد افول و فروپاشی اقتصادی خانواده است و نشان‌دهنده نزول طبقه اجتماعی این خانواده است. این اشیا نمادی از زندگی‌ای هستند که قبلاً ارزش داشت اما اکنون مستعمل و بی‌ارزش شده است. مشتریان او نیز، نمایندگان اقشار آسیب‌دیده از بحران اقتصادی هستند که مجبورند کالاهای استفاده‌شده بخرند. این وضعیت نماد ناپایداری معیشت و بی‌ثباتی اقتصادی در طبقه متوسط رو به سقوط است.
«لباس‌های کهنه و ژولیده پدر» می‌تواند نماد فروریختن اقتدار مردانه باشد. توحید، که روزی یک مرد مقتدر در خانواده بود، اکنون به مردی با لباس‌های کهنه و چهره‌ای درمانده تبدیل شده است. لباس‌های کهنه او نمادی از فروپاشی جایگاه مرد در خانواده و جامعه است. این تغییر ظاهری نشان می‌دهد که چگونه ناتوانی اقتصادی به از بین رفتن عزت‌نفس فردی و اجتماعی منجر می‌شود.
«خانه کوچک و شلوغ» نیز نماد محصور بودن در مشکلات اقتصادی و اجتماعی است. فضای داخلی خانه، شلوغ، فشرده و بدون امکانات مدرن است. این خانه کوچک نمادی از محدودیت‌های طبقاتی و اجتماعی است که امکان پیشرفت را از این خانواده گرفته است. خانه شلوغ، احساس فشار و اضطراب دائمی را به تصویر می‌کشد، درست مانند وضعیتی که شخصیت‌های فیلم تجربه می‌کنند.
«خیابان‌های بی‌روح» هم نماد جامعه‌ای بی‌رحم و بی‌تفاوت است. بارها خیابان‌هایی می بینیم که پر از مردم اما خالی از گرما و همدلی‌اند. این خیابان‌ها نمادی از جامعه‌ای هستند که در آن، افراد درگیر مشکلات خود شده و نسبت به درد دیگران بی‌تفاوت‌اند. این فضای بی‌روح نشان‌دهنده فقدان حمایت اجتماعی و فردگرایی افراطی در دوران بحران‌های اقتصادی است و نگاه‌های سرخورده مادر نماد نقش زن در بحران‌های خانوادگی است. مادر بارها به شوهرش و فرزندانش با نگاهی آمیخته به نگرانی و سرخوردگی خیره می‌شود. این نگاه‌ها نمادی از بار روانی و عاطفی‌ای است که زنان در دوران بحران‌های اقتصادی بر دوش می‌کشند. او بین حمایت از شوهرش و محافظت از فرزندانش گیر کرده است، که تمثیلی از نقش دوگانه زن در خانواده‌های طبقات متوسط است.
