پلتفرم‌هایی با نقاب استارتاپ/ وقتی همه مدعی‌اند اما رقابت واقعی نیست
اقتصاد دیجیتال در ایران طی یک دهه اخیر شاهد رشد انفجاری پلتفرم‌های متعددی بوده است که خدمات مختلفی را به کاربران ارائه می‌دهند. با این حال، آیا این توسعه به معنی ایجاد یک اکوسیستم واقعی پلتفرمی است یا صرفاً نتیجه محدودیت‌های داخلی و نبود رقابت خارجی است؟ بسیاری از استارتاپ‌ها خود را پلتفرم معرفی می‌کنند اما در عمل چیزی بیش از یک واسطه‌گر دیجیتال نیستند. از سوی دیگر، نبود قوانین شفاف، انحصار برخی بازیگران و چالش‌های زیرساختی، آینده این صنعت را در هاله‌ای از ابهام قرار داده است.
اقتصادآنلاین، مهرین نظری: پلتفرم‌های دیجیتال در جهان به‌عنوان فضا‌های دوطرفه‌ای تعریف می‌شوند که ارزش را از طریق تعامل بین کاربران و تأمین‌کنندگان ایجاد می‌کنند. اما در ایران بسیاری از استارتاپ‌هایی که خود را پلتفرم می‌نامند، صرفاً واسطه‌هایی میان عرضه‌کننده و مصرف‌کننده‌اند که ساختار درآمدی مشخصی ندارند. آنها اغلب بدون داشتن زیرساخت‌های فنی قدرتمند یا مدل درآمدی پایدار، با جذب سرمایه اولیه رشد می‌کنند و به‌محض کاهش سرمایه‌گذاری، با بحران روبه‌رو می‌شوند.
نمونه‌ای از این مسئله را می‌توان در برخی از مارکت‌پلیس‌های ایرانی دید که با تبلیغات گسترده به بازار ورود کرده‌اند، اما پس از چند سال فعالیت، یا به مدل فروش مستقیم روی آورده‌اند یا به‌دلیل عدم سودآوری، کاهش مقیاس داده‌اند. در واقع، بسیاری از این استارتاپ‌ها به‌جای خلق ارزش افزوده، به‌دنبال تسخیر بازار از طریق مدل‌های پرهزینه‌ای مانند ارائه تخفیف‌های گسترده یا جذب کاربران با تبلیغات سنگین هستند.
پلتفرم‌ها در سایه انحصار داخلی
یکی از دلایل رشد برخی پلتفرم‌های ایرانی، نه قدرت رقابتی آنها، بلکه نبود رقیب خارجی است.
این مسئله باعث شده که برخی از این پلتفرم‌ها نه‌تنها به نوآوری نپردازند، بلکه برای حفظ موقعیت خود، مانع رشد استارتاپ‌های جدید شوند. نمونه بارز این مشکل را می‌توان در شکایات مکرر کسب‌وکار‌های کوچک از سیاست‌های ناعادلانه برخی پلتفرم‌های بزرگ مشاهده کرد. انحصار داخلی نه‌تنها نوآوری را سرکوب می‌کند، بلکه رقابت را نیز به‌شدت محدود می‌کند.
اقتصاد ناپایدار، سیاست‌های مبهم
با وجود تمام اعداد و ارقامی که از رشد بازار پلتفرمی ایران منتشر می‌شود، باید به یک واقعیت مهم اشاره کرد: این رشد تا چه اندازه پایدار است؟ در شرایطی که اقتصاد ایران با بحران‌های مختلفی مانند تورم، بی‌ثباتی نرخ ارز و ضعف زیرساخت‌های اینترنتی مواجه است، آیا پلتفرم‌ها می‌توانند بدون حمایت‌های دولتی یا سرمایه‌گذاری خارجی، در بلندمدت دوام بیاورند؟
بر اساس گزارش مرکز توسعه تجارت الکترونیکی ایران، ارزش کل تراکنش‌های تجارت الکترونیک ایران در سال ۱۴۰۱ بیش از ۱۱۰۰ هزار میلیارد تومان بوده است که سهم قابل‌توجهی از آن مربوط به پلتفرم‌های دیجیتال است. همچنین، طبق اعلام معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، بیش از ۷۰ درصد از کل استارتاپ‌های ایرانی بر مدل‌های پلتفرمی بنا شده‌اند، اما تنها ۲۵ درصد آنها توانسته‌اند پس از ۳ سال به سوددهی برسند.
از طرف دیگر، نبود قوانین شفاف برای فعالیت پلتفرم‌ها، آنها را در برابر تغییرات ناگهانی آسیب‌پذیر کرده است. امروز بسیاری از استارتاپ‌ها نمی‌دانند که در آینده باید مالیات خود را بر چه مبنایی پرداخت کنند یا اینکه آیا فعالیتشان در چارچوب قوانین جدید قرار خواهد گرفت یا نه.
دولت؛ هم مانع، هم فرصت
دولت ایران در سال‌های اخیر مواضع متناقضی نسبت به اقتصاد دیجیتال داشته است. از یک‌سو، طرح‌هایی مانند «حمایت از سکو‌های بومی» مطرح شده که نشان‌دهنده علاقه دولت به توسعه پلتفرم‌های داخلی است، اما از سوی دیگر، تصمیمات ناگهانی مانند محدودیت‌های اینترنتی، فیلترینگ یا سیاست‌های ارزی، فعالیت همین پلتفرم‌ها را نیز مختل کرده است.
بر اساس اعلام سازمان فناوری اطلاعات، بیش از ۴۰ درصد از پلتفرم‌های ایرانی در یک سال اخیر به‌دلیل مشکلات اینترنتی و کاهش دسترسی کاربران، افت درآمد داشته‌اند. همچنین، انجمن کسب‌وکار‌های اینترنتی اعلام کرده است که ۷۵ درصد از کسب‌وکار‌های آنلاین نسبت به آینده اقتصادی خود نگران‌اند و ۵۰ درصد آنها معتقدند که سیاست‌های دولت در قبال اینترنت، مهم‌ترین مانع رشد آنهاست.
بسیاری از کارشناسان معتقدند که برای ایجاد یک اکوسیستم پایدار، دولت باید به‌جای اعمال سیاست‌های سخت‌گیرانه، فضای کسب‌وکار را تسهیل کند. یکی از پیشنهاد‌های مطرح‌شده، تدوین قوانین مشخص و بلندمدت برای فعالیت‌های پلتفرمی است تا سرمایه‌گذاران و کارآفرینان بتوانند در یک فضای شفاف‌تر فعالیت کنند.
آینده پلتفرم‌های ایرانی به چه سمتی خواهد رفت؟
پلتفرم‌های دیجیتال در ایران به نقطه‌ای رسیده‌اند که رشد بیشتر آنها نیازمند تغییر رویکرد است. دیگر نمی‌توان تنها با مدل‌های مبتنی بر جذب کاربر و تبلیغات گسترده، بقای یک پلتفرم را تضمین کرد. رقابت واقعی، نوآوری و ایجاد ارزش افزوده باید جایگزین انحصار و وابستگی به شرایط خاص بازار شود.
از سوی دیگر، سیاست‌گذاران نیز باید درک کنند که حمایت واقعی از اقتصاد دیجیتال، تنها از طریق ایجاد فضای رقابتی، رفع موانع اینترنتی و تصویب قوانین پایدار امکان‌پذیر است. در غیر این صورت، ممکن است رشد سریع امروز، به بحران‌های جدی در آینده تبدیل شود.
