گسل‌های جدید بین ایران و ترکیه/ بالاگرفتن تنش میان تهران و آنکارا تا کجا پیش خواهد رفت؟
شعله ور شدن نزاع دیپلماتیک بین ایران و ترکیه رقابت دیرینه دو کشور را دوباره شعله ور ساخته است، درست زمانی که سیاست‌های منطقه‌ای آنکارا قرار است نفوذ تهران در سوریه، قفقاز و بازار‌های انرژی را به چالش بکشد.
به گزارش اقتصاد آنلاین، سایت تحلیلی "کِرَدل" که به بررسی مسائل خاورمیانه می‌پردازد در مقاله تحلیلی تازه‌ای به تنش اخیر در رابطه ایران و ترکیه و علل و عوامل تاثیرگذار بر روی آن پرداخته است.
مناقشات بین تهران و آنکارا پس از اظهارات جنجالی "هاکان فیدان" وزیر امور خارجه ترکیه تشدید شده است، موضوعی که رقابت طولانی مدت بین دو قدرت غرب آسیا، به ویژه در دوران پس از بشار اسد در سوریه را آشکارتر ساخته است.
فیدان در اظهارات خود در گفت‌و‌گو با شبکه قطری "الجزیره"، ایران را متهم به حمایت از "بازیگران غیر دولتی" در منطقه کرده بود و مدعی شد که این موضوع وارد مرحله‌ای "خطرناک" می‌شود.
پیامد‌های دیپلماتیک و واکنش ایرانیان
همان طور که انتظار می‌رفت، اظهارات فیدان واکنش‌های شدیدی را در تهران برانگیخت. اولین پاسخ رسمی دیپلماتیک از سوی "اسماعیل بقایی" سخنگوی وزارت امور خارجه ایران بود که در توئیتر به دولت ترکیه متذکر شد که این ایران بود که علیه کودتای نافرجام علیه اردوغان موضع گیری کرد و از خلع سلاح گروه مسلح کردی پ ک ک استقبال کرده بود. "فاطمه مهاجرانی" سخنگوی دولت جمهوری اسلامی ایران نیز اظهارات فیدان را "غیرسازنده" خواند و "علی اکبر ولایتی" مشاور رهبری انقلاب نیز این سخنان را محکوم کرد و گفته بود:"برخی از مقام‌های ترکیه باید درک کنند که تکرار ادعا‌های بی‌اساس و مداخله جویانه به روابط دوجانبه دو کشور کمکی نمی‌کند". هم چنین، سفیر ترکیه در ایران به وزارت خارجه احضار شد. مقام‌های ایرانی به سفیر ترکیه ابلاغ کردند که از نظرشان اظهارات فیدان "بی اساس" و "بی پروا" بوده است. در واکنش به این موضع سخنگوی وزارت امور خارجه ترکیه اعلام کرد که کاردار سفارت ایران در آنکارا را برای تبادل نظر و بررسی "اتهامات برخی مقام‌های ایرانی علیه ترکیه" به این وزارتخانه دعوت کرده است. او اشاره کرده بود که "اخیرا مقام‌های ایرانی انتقادات خود از ترکیه را بیشتر به صورت علنی مطرح می‌کنند". واکنش‌ها در ایران ادامه یافت و "ابراهیم رضایی" سخنگوی کمیسیون امنیت ملی مجلس ایران هشدار داد که "ایران منتظر نمی‌ماند تا سنگی پنجره اش را بشکند بلکه اول خانه متجاوز را از بین می‌برد". علاوه بر این، آیت الله سید "احمد خاتمی" امام جمعه موقت تهران با بیان این که "موضع ترکیه مخالف سیاست حسن همجواری است" از وزیر امور خارجه ترکیه خواسته بود از اظهارات خود عذرخواهی کند و از تکرار آن خودداری نماید تا منافع ترکیه تضمین شود".
رسانه‌ها و تغییرات استراتژیک
"کردل" با اشاره به این که سقوط "بشار اسد" در سوریه عاملی تاثیرگذار در تنش اخیر در روابط تهران – آنکارا بوده است، می‌نویسد:" تنش بین دو کشور پیش از سقوط "بشار اسد" رئیس جمهور پیشین سوریه، مشهود بود. "زاهد سوباچی" مدیر شبکه‌های رادیو و تلویزیون دولتی ترکیه (تی آر تی) در اظهارات عجیب و غریب و غیر معمول در اکتبر سال گذشته میلادی اظهار داشت که آن شبکه رسانه‌ای برنامه‌ای پلید برای تاثیرگذاری بر تحولات داخل ایران دارد. او گفته بود:"قرار است در پایان سال جاری شبکه "تی آر تی فارسی" را راه اندازی کنیم. ما باید ایران را آشفته کنیم. ما باید ایران را آشفته کنیم"! اگرچه او بعدا از اظهاراتش عقب نشینی کرد، اما این اظهارنظر جنجالی باعث ایجاد بحث و انتقادات شدید در ایران شد. با راه اندازی بخش فارسی زبان شبکه تلویزیونی دولتی "تی آر تی" در دسامبر ۲۰۲۴ میلادی، "پیمان جبلی" رئیس صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران در تاریخ ۲۱ ژانویه اعلام کرد که پخش بخش ترکی زبان شبکه "پرس تی وی" آغاز خواهد شد. به نظر می‌رسد ایران نگران است که ترکیه از سلطه منطقه‌ای خود برای ترویج پان ترکیسم و ایجاد اختلافات قومی در استان آذربایجان و مناطق کردنشین ایران استفاده کند. به نظر می‌رسد آنکارا پس از سقوط اسد در سوریه و نزدیک شدن دولت جدید سوریه به ترکیه به دلیل دستاورد‌های اخیر خود جسورتر شده است. ایران که در دوره زمامداری "دونالد ترامپ" رئیس جمهور آمریکا با تحریم‌های جدید از سوی آن کشور مواجه شده، نگران است که آنکارا از این آسیب پذیری تهران برای تسریع توسعه طلبی خود و بی ثبات کردن بیشتر توازن منطقه‌ای استفاده کند".
نگرانی‌های ژئوپولیتیک: قفقاز جنوبی و پرونده‌های انرژی
این سایت تحلیلی با اشاره به این که یکی دیگر از منابع نگرانی ایران نسبت به ترکیه مرتبط با حوزه "قفقاز جنوبی" است، می‌نویسد:" قاطعیت فزاینده ترکیه در قفقاز جنوبی نیز تهران را دچار مشکل می‌کند. ایران بیم آن را دارد که آنکارا جمهوری آذربایجان را برای حمله به استان سیونیک ارمنستان به منظور ایجاد کریدور زنگزور ترغیب کند و به طور بالقوه ارتباط زمینی مستقیم ایران با ارمنستان را قطع کند. علیرغم آن که تهران سه دهه دسترسی جمهوری آذربایجان به نخجوان از طریق خاک ایران را تحمل کرده، اما با ایجاد کریدور تحت کنترل ترکیه مخالف است، زیرا در آن صورت تعداد همسایگان ایران از ۱۵ همسایه به ۱۴ همسایه کاهش خواهند یافت. علاوه بر این، پروژه ۱۷ میلیارد دلاری آنکارا با عراق برای احداث جاده توسعه می‌تواند تهران را در مسیر‌های تجاری منطقه‌ای به حاشیه براند و موقعیت استراتژیک تهران را در خلیج فارس، عراق و شرق مدیترانه تضعیف کند".
این سایت با اشاره به این که دامنه رقابت ژئوپولیتیکی ایران و ترکیه به بخش "انرژی" نیز گسترش یافته، می‌نویسد:"الهام علی اف" رئیس جمهور آذربایجان و "رجب طیب اردوغان" رئیس‌جمهور ترکیه اخیرا در اقدامی با هدف کاهش نفوذ ایران خط لوله گاز ایغدیر - نخجوان را افتتاح کردند و وابستگی ۳۰ ساله نخجوان به انرژی به ایران را کاهش دادند. این خط لوله ۸۵ کیلومتری ظرفیت سالانه انتقال ۵۰۰ میلیون متر مکعب گاز و ظرفیت روزانه انتقال ۱.۵ میلیون متر مکعب گاز خواهد داشت. اگر باکو و آنکارا موفق به عملیاتی کردن پروژه کریدور زنگزور شوند، وابستگی ۳۰ ساله ترانزیتی نخجوان به ایران نیز پایان خواهد یافت. هم چنین، تهران به شدت شاهد احیای احتمالی پروژه خط لوله قطر - ترکیه است که می‌تواند گاز قطر را از طریق عربستان سعودی، اردن و سوریه به اروپا منتقل کند. در صورت تحقق، این پروژه نه تنها صادرات گاز ایران به ترکیه را تهدید می‌کند، بلکه سلطه روسیه در بازار‌های اروپایی را نیز به چالش می‌کشد. چنین تحولی اهرم آنکارا را بر ایران و روسیه در مذاکرات برای قیمت گذاری گاز را تقویت خواهد کرد".
توازن میان همکاری و رقابت
"کردل" با اشاره به این که علیرغم تشدید اختلافات، ایران و ترکیه انگیزه‌هایی برای حفظ ثبات دارند، می‌نویسد:"پس از سقوط اسد، "ابراهیم کالین" رئیس سازمان اطلاعات ترکیه در تاریخ ۸ فوریه برای گفت‌و‌گو با مقام‌های ارشد ایرانی در مورد سوریه، غزه و تلاش‌های ضد تروریسم علیه پ ک ک، داعش و سایر گروه‌های تروریستی و هم چنین، سایر تهدیدات امنیتی مشترک به تهران سفر کرد. آنکارا و تهران علیرغم رقابت با یکدیگر در جبهه‌های مختلف، در مخالفت با جنگ اسرائیل در غزه، مقابله با نفوذ مخرب غرب و حفظ روابط اقتصادی قوی، نقاط مشترکی با یکدیگر دارند. هم چنین، ایران، تحت تحریم‌های جدید ایالات متحده کماکان برای تجارت انرژی و تراکنش‌های مالی به ترکیه متکی است. به عنوان شاهدی بر این که چگونه این دو همسایه به مدیریت روابط در میان رقابت‌های آشکار در جبهه‌های مختلف ادامه می‌دهند، باید به اجرایی شدن توافق جدیدی در تاریخ ۷ مارس اشاره کرد که به ترکمنستان اجازه می‌دهد گاز ترکمنستان از طریق ایران به ترکیه منتقل شود. علیرغم آن که دولت ترامپ مطمئناً مایل است که نفوذ ترکیه در سوریه را به عنوان سنگری در برابر ایران قلمداد کند، بعید به نظر می‌رسد که آنکارا به گونه‌ای در مقابل ایران قرار گیرد که کاملا همسو با کارزار "فشار حداکثری" ترامپ باشد".
تاثیر عامل اسرائیل در رابطه ایران و ترکیه
"کردل" با اشاره به تاثیر عامل اسرائیل و موضع آن کشور در قبال سوریه در رابطه ایران و ترکیه می‌نویسد:"از سوی دیگر، سیاست خارجی اسرائیل در قبال سوریه پس از اسد می‌تواند در همسویی بیشتر منافع ترکیه و ایران نقش داشته باشد. آنکارا و دمشق در حال بررسی یک پیمان دفاعی هستند که می‌تواند شامل ایجاد پایگاه‌های هوایی ترکیه در مرکز سوریه باشد. این موضوع ممکن است به تنش‌ها بین آنکارا و تل‌آویو دامن بزند، که می‌تواند به طرق مختلف انجام شود. حتی اگر رویارویی نظامی ترکیه و اسرائیل در خاک سوریه در مقطع زمانی فعلی بعید به نظر برسد، تشدید اصطکاک در رابطه میان این دو متحد آمریکا احتمالا به نفع تهران خواهد بود".
عامل کُردی
این سایت تحلیلی اشاره می‌کند که "مسئله کُردها" جنبه‌ای حیاتی و مستمر از رابطه ایران و ترکیه باقی مانده است و در این باره می‌افزاید:" ایران اخیرا از درخواست "عبدالله اوجالان" برای خلع سلاح پ ک ک استقبال کرد و وزارت خارجه آن کشور آن را "گامی مهم در جهت کاهش خشونت" خواند. با این وجود، علیرغم آن که تهران از پ ک ک به عنوان سازمانی تروریستی یاد می‌کند این برداشت را به شاخه‌های سوری آن گروه از جمله "نیرو‌های دموکراتیک سوریه" و "یگان‌های مدافع خلق" تعمیم نداده است. آنکارا کماکان ادعای حمایت بالقوه ایران از نیرو‌های دموکراتیک سوریه یا پ ک ک را مطرح می‌کند و نسبت به این موضوع بسیار حساس است. ایران هم به دلیل مسائلی که با دولت جدید دمشق دارد و هم به دلیل این تصور در تهران مبنی بر آن که ترکیه سوریه را "اشغال" کرده، به نظر می‌رسد امکان تغییر موضع سریع تهران در قبال سوریه وجود ندارد. ترکیه در حالی مدعی ارتباط میان ایران با پ ک ک و شاخه‌های سوری آن شده که "مظلوم عبدی" فرمانده نیرو‌های دموکراتیک سوریه هر گونه ارتباط با ایران را رد کرده و اتهامات رسانه‌های ترکیه را به عنوان تلاش برای دامن زدن به درگیری بین ایران و آمریکا رد کرده است".
کلام پایانی
"کردل" در بخش نتیجه گیری مقاله تحلیلی خود می‌نویسد:" دوران پس از اسد به طور قابل توجهی روابط ایران و ترکیه را شکل خواهد داد، به ویژه در مورد مسئله کُردها، پویایی انرژی منطقه‌ای، و رقابت ژئوپولیتیکی در قفقاز جنوبی و منطقه شام. در حالی که تنش‌ها کماکان در حال افزایش است، هر دو کشور انگیزه‌های استراتژیک برای حفظ توازن ظریف بین رقابت و همکاری را دارند".
