قانون ذخایر ژنتیکی ایران؛ از وعده‌ها تا واقعیت میدان عمل

گروه اجتماعی خبرگزاری تسنیم ــ علی‌اصغر اصولی: در دهه‌های اخیر، مفهوم «تنوع زیستی» و «ذخایر ژنتیکی» از مرزهای پژوهشگاه‌ها و مقالات علمی فراتر رفته و به یکی از مؤلفه‌های کلیدی امنیت ملی، سلامت عمومی و توسعه پایدار کشورها تبدیل شده است.

اهمیت این ذخایر تنها در حفظ گونه‌های گیاهی و جانوری نیست، بلکه در ظرفیت‌هایی نهفته است که می‌توانند در حوزه‌هایی همچون زیست‌فناوری، پزشکی نوین، امنیت غذایی، و حتی صنعت معدن و انرژی تحولات اساسی ایجاد کنند. ایران با توجه به اقلیم متنوع و زیست‌بوم‌های کم‌نظیر، از ذخایر ژنتیکی غنی برخوردار است، اما بهره‌برداری هدفمند و حفاظت اصولی از این سرمایه‌ها نیازمند هماهنگی فراگیر میان دستگاه‌های مختلف و نگاه بلندمدت حاکمیتی است.

با وجود تصویب «قانون حفاظت و بهره‌برداری از ذخایر ژنتیکی کشور» هیئت وزیران در سال 1400، اجرای این قانون هنوز با موانع ساختاری و فرهنگی متعددی روبه‌روست؛ از جمله نبود یک نهاد کوردیناتور مقتدر، کم‌توجهی به زیرساخت‌های آزمایشگاهی و بی‌توجهی به ابعاد زیستی در پروژه‌های توسعه‌ای کشور.

ورود بی‌ضابطه محصولات آلوده، عدم نظارت دقیق بر فعالیت صنایع آلاینده، و اجرای پروژه‌های نمایشی بدون سنجش اثرات زیست‌محیطی، تنها بخشی از چالش‌هایی هستند که امنیت زیستی ایران را تهدید می‌کنند. در چنین شرایطی، نقش مراکزی مانند مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران، که در خط مقدم صیانت و توسعه این ظرفیت‌ها قرار دارند، بیش از پیش اهمیت می‌یابد.

در کنار تلاش‌های علمی، اطلاع‌رسانی و فرهنگ‌سازی در خصوص ارزش و ضرورت حفاظت از ذخایر ژنتیکی، وظیفه‌ای است که رسانه‌ها باید با جدیت دنبال کنند. بر همین اساس، در خبرگزاری تسنیم میزبان دکتر حسین شاهسوارانی؛ رئیس مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران بودیم تا در گفت‌وگویی تفصیلی، ابعاد مختلف این موضوع حیاتی را بررسی کنیم. آنچه در ادامه می‌خوانید، بخش نخست از این گفت‌وگوست:

تسنیم: در ابتدا بفرمایید قانون «قانون حفاظت و بهره‌برداری از ذخایر ژنتیکی کشور» در چه وضعیتی قرار دارد؟

با گذشت چند سال از تصویب «قانون حفاظت و بهره‌برداری از ذخایر ژنتیکی کشور» در سال 1400 و با وجود پیشرفت‌های صورت‌گرفته، اجرای کامل این قانون همچنان با چالش‌هایی مواجه است که ریشه در نبود هماهنگی بین دستگاه‌های ذی‌ربط دارد.

در اغلب کشورها برای اجرای چنین طرح‌هایی یک نهاد مشخص به عنوان هماهنگ‌کننده یا «کوردیناتور» تعیین می‌شود. در ایران نیز قانون مربوطه، نهادهایی مانند وزارت جهاد کشاورزی، وزارت بهداشت، سازمان حفاظت محیط زیست و وزارت علوم را به‌عنوان مسئولان اجرایی پیش‌بینی کرده، اما نبود تقسیم‌کار دقیق و فرهنگ سازمانی مناسب باعث کندی در پیشرفت کار شده است.

تسنیم: چرا ذخایر ژنتیکی به‌عنوان منابعی استراتژیک در علم و صنعت شناخته می‌شوند؟ لطفاً چند نمونه کاربردی از این ظرفیت‌ها را توضیح دهید.

یکی از مهم‌ترین موضوعات در حوزه منابع طبیعی، حفاظت از ذخایر ژنتیکی است؛ منابعی که در کشورهای پیشرفته به‌عنوان سرمایه‌های ملی و استراتژیک تلقی می‌شوند. برای مثال، اگر در کویر مرکزی ایران باکتری‌ای کشف شود که در دمای بالای 60 درجه سانتی‌گراد زنده می‌ماند، این می‌تواند پایه‌ای برای توسعه زیست‌فناوری در اقلیم‌های گرم مانند خوزستان یا بندرعباس باشد.

یا به توانایی برخی میکروارگانیسم‌ها برای شناسایی منابع زیرزمینی اشاره کنم. در نزدیکی میادین نفتی یا معدنی، گونه‌هایی از باکتری‌ها وجود دارند که می‌توانند به‌عنوان نشانگر زیستی منابع زیرسطحی عمل کنند. این روش می‌تواند در کنار فناوری‌های سنجش از دور به‌عنوان مکملی کم‌هزینه و مؤثر به‌کار گرفته شود.

مسئله بعدی، نقش این ذخایر در علوم جدید همچون پزشکی بازساختی است. نمونه‌ای از کاربرد ذخایر ژنتیکی در حوزه انجماد سلولی را می‌توان در پروژه‌های استخراج پروتئین مقاوم به سرما از موجودات قطبی مشاهده کرد؛ پروتئینی که می‌تواند در آینده در نگهداری موجودات زنده یا حتی انسان‌ها در دماهای بسیار پایین کاربرد داشته باشد.

اگرچه توسعه علمی در کشور اهمیت دارد، اما تمرکز بیش‌ازحد بر آمارهای سطحی مانند میزان تولید عسل یا رتبه در برخی شاخص‌های خبری، نباید جای توجه به زیرساخت‌های زیستی و استراتژیک کشور را بگیرد. حل معضلات زیست‌محیطی و کشاورزی کشور تنها با حفظ چرخه‌های طبیعی و استفاده هدفمند از ذخایر ژنتیکی میسر خواهد بود.

صیانت از ذخایر ژنتیکی و تنوع زیستی کشور نه‌تنها یک وظیفه زیست‌محیطی، بلکه ضرورتی راهبردی در راستای امنیت غذایی، سلامت عمومی و توسعه پایدار است. ضروری است که رسانه‌ها نیز با رویکردی مسئولانه، در فرهنگ‌سازی و ترویج اهمیت این موضوع نقش فعال‌تری ایفا کنند.

تسنیم: در حوزه واردات محصولات کشاورزی، چه خلأهایی در فرآیند کنترل کیفی وجود دارد و چگونه می‌توان این چالش‌ها را رفع کرد؟

یکی از مهم‌ترین چالش‌های پیش روی امنیت غذایی و سلامت زیست‌محیطی کشور، ورود محصولات کشاورزی بدون کنترل‌های لازم آزمایشگاهی و بهداشتی است. مطابق قوانین موجود، هر محصولی که وارد کشور می‌شود باید تحت آزمایش‌های کنترل کیفیت قرار گیرد. این آزمایش‌ها نه تنها برای حفظ سلامت عمومی، بلکه برای صیانت از تنوع زیستی و اکوسیستم‌های بومی اهمیت دارند.

هزینه این آزمایش‌ها شامل دو بخش است: بخشی از آن صرف انجام خود آزمایش می‌شود و بخش دیگر به توسعه زیرساخت‌های مراکز ملی تخصصی مانند آزمایشگاه‌های مرجع اختصاص می‌یابد. این ساختار می‌تواند به رشد پایدار این مراکز کمک کرده و فرآیند کنترل کیفی را بهبود بخشد. به عنوان نمونه، در واردات محصولاتی مانند چای، سنجش میزان سمیت از اهمیت بالایی برخوردار است.

در صورت نبود این کنترل‌ها، خطر بروز آفات و آلودگی‌های ثانویه افزایش می‌یابد. ورود آفات مهاجم از طریق میوه‌ها و دیگر محصولات آلوده یکی از مصادیق تهدید زیستی است؛ به‌گونه‌ای که در حال حاضر، آفات مهاجمی همچون مگس مدیترانه‌ای که از میوه‌های وارداتی به کشور وارد شده‌اند، خسارات جبران‌ناپذیری به کشاورزی شمال کشور وارد کرده‌اند. کرم ساقه‌خوار برنج نیز یکی دیگر از نمونه‌های آفات وارداتی است که زمینه استفاده گسترده از سموم خطرناک مانند قرص برنج را در میان مصرف‌کنندگان فراهم کرده و تهدیدات جدی برای سلامت انسان ایجاد کرده است.

تسنیم: آیا استفاده از راهکارهای ساده و بومی می‌تواند جایگزین مصرف گسترده سموم در کشاورزی شود؟ چه تجربه‌هایی در این زمینه وجود دارد؟

بله محققان داخلی راهکارهای ساده‌تری برای کنترل آفات پیشنهاد داده‌اند که نیازی به استفاده از سموم ندارد. به عنوان مثال، نگهداری برنج در فریزر می‌تواند بسیاری از تخم‌های حشرات را از بین ببرد و آلودگی را مهار کند، همان‌گونه که سرمای زمستانی باعث کاهش جمعیت آفات در طبیعت می‌شود.

در مبادی ورودی کشور، استفاده از سردخانه برای برخی محصولات کم‌فسادپذیر می‌تواند به عنوان روشی ساده اما مؤثر در جلوگیری از گسترش آفات در نظر گرفته شود. از سوی دیگر، نظارت بر محصولات صادراتی نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ چراکه عدم رعایت استانداردهای کیفی می‌تواند جایگاه صادراتی ایران را در بازارهای جهانی تضعیف کند.

در همین زمینه، ظرفیت‌های ژنتیکی و دارویی برخی محصولات بومی کشور نیز باید مورد توجه قرار گیرد. برای مثال، نوعی سیب بومی در مناطق نمین و اردبیل وجود دارد که داخل آن به رنگ قرمز است. گونه مشابه این سیب در برخی کشورها به‌صورت دارویی استفاده می‌شود. این در حالی است که بسیاری از این ظرفیت‌های بومی در داخل کشور ناشناخته باقی مانده‌اند، اما در خارج از کشور مورد توجه علمی و صنعتی قرار گرفته‌اند.

تسنیم: چرا بسیاری از ظرفیت‌های ژنتیکی بومی در داخل کشور ناشناخته مانده‌اند؟ چگونه می‌توان این ظرفیت‌ها را به ثروت ملی تبدیل کرد؟

برخی کشورها با درک اهمیت تنوع زیستی، حساسیت بالایی نسبت به ورود هرگونه بذر یا گیاه نشان می‌دهند. در کشورهایی همچون استرالیا، در فرم‌های ورودی مسافران، سؤال مشخصی در خصوص همراه داشتن بذر، گیاه یا محصولات کشاورزی وجود دارد. این حساسیت ناشی از آگاهی نسبت به خطرات ناشی از اختلال در اکوسیستم‌های طبیعی و اقتصادی کشورها است.

به نظر می‌رسد اجرای دقیق‌تر قوانین موجود، تقویت زیرساخت‌های نظارتی و بهره‌گیری از دانش بومی می‌تواند مسیر پیشگیری از تهدیدات زیست‌محیطی و ارتقای سلامت کشاورزی کشور را هموار سازد.

لزوم بازنگری در رویکردهای حفاظت محیط‌زیست و مسئولیت اجتماعی در پروژه‌های توسعه‌ای کشور

برخی کنترل‌های مرزی از جمله ممنوعیت ورود اقلام کشاورزی، دامی و فرآورده‌های غذایی به کشور بایستی انجام شود که برخی از این محدودیت‌ها صرفاً جنبه قانونی یا امنیتی ندارند، بلکه بخشی از اقدامات حفاظتی برای صیانت از سلامت عمومی و جلوگیری از آسیب به زیرساخت‌های تولید داخلی هستند. ورود بدون نظارت اقلام آلوده می‌تواند تهدیدی جدی برای صنعت دام‌پروری کشور ایجاد کند.

با این حال، در داخل کشور شاهد موارد متعددی از بی‌توجهی به الزامات زیست‌محیطی هستیم. توسعه بی‌رویه ساخت‌وسازها، تخلیه فاضلاب به منابع طبیعی از جمله دریای خزر و گسترش فعالیت‌های نفتی بدون ملاحظات اجتماعی و زیست‌محیطی از جمله مصادیق این روند نگران‌کننده است.

تسنیم: نقش مسئولیت‌پذیری اجتماعی شرکت‌های صنعتی در کاهش آسیب‌های زیست‌محیطی چیست؟ آیا الگوی مؤثری برای این موضوع در کشور وجود دارد؟

نحوه اجرای پروژه‌های مسئولیت اجتماعی شرکت‌های بزرگ صنعتی نیز مورد انتقاد است. متأسفانه برخی اقدامات در این حوزه بیشتر جنبه نمایشی دارند. احداث مراکز درمانی بدون توجه به نیازسنجی منطقه‌ای و فقدان زیرساخت‌های پشتیبان، نه‌تنها منجر به بهره‌وری مؤثر نمی‌شود، بلکه موجب اتلاف منابع نیز هست.

در برخی مناطق کشور از جمله بندرعباس، افزایش آمار ابتلا به بیماری‌هایی نظیر سرطان در پی مجاورت با صنایع پتروشیمی مشاهده شده است. این امر بیانگر آن است که منافع اقتصادی حاصل از صنایع آلاینده، در صورت فقدان سیاست‌های پیشگیرانه، به هزینه‌های سنگین اجتماعی و درمانی تبدیل می‌شود. انتظار می‌رود منابع مسئولیت اجتماعی این صنایع به صورت هدفمند برای جبران خسارات و ارتقای سطح زندگی در مناطق آسیب‌پذیر به‌کار گرفته شوند.

ضرورت ارزیابی زیست‌محیطی پروژه‌های آب‌شیرین‌کن مسئله بسیار مهمی است. اگرچه این تأسیسات در تأمین آب مناطق خشک نقش مهمی ایفا می‌کنند، اما در صورت بی‌توجهی به ویژگی‌های اکولوژیکی خلیج فارس، نظیر جریان‌های آبی محدود، می‌توانند به منبع آلودگی و آسیب جدی به زیست‌بوم دریایی تبدیل شوند.

تغییرات اکولوژیکی ناشی از فعالیت‌های انسانی موجب کاهش ذخایر غذایی ماهیان، از بین رفتن پلانکتون‌ها و در نهایت تضعیف معیشت جوامع صیادی خواهد شد. این روند، در صورت ادامه، می‌تواند کشور را از مزایای طبیعی گسترده خود محروم سازد.

الگوهای رفتاری نادرست در سفرهای داخلی و عدم رعایت اصول زیست‌محیطی، در کنار غفلت از پیاده‌سازی مؤثر مفاد کنوانسیون‌های بین‌المللی، نشان می‌دهد که هنوز رویکرد منسجمی در سطح ملی برای حفاظت محیط‌زیست شکل نگرفته است.

مشارکت ایران در کنوانسیون تنوع زیستی مسئله بسیار مهمی است. اگرچه ایران عضو رسمی این کنوانسیون است، اما در مواردی حتی برای اعزام نماینده به جلسات رسمی با مشکل تأمین منابع مواجه می‌شویم. این در حالی است که کشورهایی مانند ایالات متحده و چین که عضو رسمی نیستند، با اعزام هیئت‌های متعدد به عنوان ناظر، از روند مذاکرات و تصمیم‌گیری‌ها مطلع می‌مانند و در راستای منافع ملی خود اقدام می‌کنند.

چنانچه حفظ تنوع زیستی و صیانت از محیط‌زیست اولویت نظام حاکمیتی تلقی شود، لازم است این حوزه با برخورداری از بودجه، منابع انسانی متخصص و مشارکت مؤثر در مجامع بین‌المللی، از سطح شعار خارج شده و به یک راهبرد عملیاتی تبدیل شود.

انتهای پیام/