«معلم» در میزانسن سینما

به گزارش گروه رسانه‌های خبرگزاری تسنیم، «معلمی» به‌مثابه یک حرفه، فارغ از سویه‌های آموزشی، حائز قابلیت نمایشی هم هست و همواره در جهان سینما و ژانرهای گوناگونِ آن، دراماتیزه و بازنمایی شده است. موقعیت دراماتیک معلمی به ماهیت شغلی آن نیز باز می‌گردد که همواره در ارتباط با دیگرانی که نام‌شان دانش‌آموز است و در لوکیشنی به اسم کلاس و مدرسه تعریف شده و به همین دلیل به قصه و داستان راه می‌دهد، چنان‌که می‌توان بسیاری از مفاهیم، موقعیت‌ها و تجربه‌های حسی و عاطفی انسان را در درون مناسبات این حرفه ردیابی و روایت کرد. این روایت‌ها فقط در سینمای داستانی و رئالیستی یا سینمای مستند رخ نمی‌دهد بلکه صنعت پویانمایی و سینمای انیمیشن یا نمایش‌های عروسکی هم بسیاری از قصه‌های خود را با مدرسه و کلاس و معلم گره می‌زنند.

نمونه بارزش در سینمای ایران، فیلم «شهر موش‌ها» به کارگردانی سینمایی محمد علی طالبی و کارگردانی عروسکی مرضیه برومند است که از دل برنامه تلویزیونی «مدرسه موش‌ها» بیرون آمد. از سوی دیگر قسمت‌های زیادی از مجموعه تلویزیونی «قصه‌های مجید» هم تجربه‌های دوران مدرسه مجید و خاطرات تلخ‌وشیرینی بود که او از ارتباط با معلم‌هایش پیدا می‌کرد. چند سالی قبل‌تر از ساخت قصه‌های مجید، مجموعه دیگری هم گل کرده بود؛ حتی هنوز خیلی‌ها اکبر عبدی را با برنامه «بازم مدرسه‌ام دیر شد» به یاد می‌آورند که تمام قصه‌اش حول مدرسه و رخدادهای آن می‌چرخد و در کنار معلم، مرشد و بچه مرشد هم به‌مثابه شمایلی سنتی از معلم و مکتب‌های قدیم را صورت‌بندی می‌کند. اما اگر در یک خوانش تاریخی بخواهیم به بازنمایی تصویر معلم در سینمای ایران بپردازیم باید آن را با گزاره «وحدت در عین کثرت» توضیح دهیم.

به این معنا که گرچه معلمی یک موقعیت یا هویت حرفه‌ای واحدی است اما تصویر معلم در سینما متکثر است و به اقتضای قصه، دچار قبض و بسط دراماتیک شده است. تصویری که از معلم قهرمان تا ضد قهرمان، از معلم سخت‌گیر تا معلم دلسوز و از معلم مبارز و انقلابی تا معلم محافظه‌کار و ترسو و مؤلفه‌های دیگر از معلمی را شامل می‌شود. در برخی از فیلم‌ها معلم در شمایلی کلیشه‌ای به تصویر کشیده شده و در برخی از آنها معلم را در کسوت یک نقش شخصیت‌پردازانه می‌بینیم، شخصیت‌های محوری که کلیت درام بر دوش آنها استوار است. اگر از منظر ژانری بخواهیم به بازنمایی کاراکتر معلم نگاه کنیم، می‌توانیم طیف‌های متنوعی از تراژدی تا کمدی را در نسبت با موقعیت معلمی به یاد آوریم، مثلاً از فیلم «رگبار» بهرام بیضایی به‎عنوان یک درام مبتنی‌بر شخصیت یک معلم تا فیلم «ورود آقایان ممنوع» به کارگردانی رامبد جوان به‌عنوان یک کمدی اشاره کنیم.

اشاره‌ای که در یک قیاس بین دو کاراکتر معلم یعنی آقای حکمتی (پرویز فنی‌زاده) و آقای جبلی (رضا عطاران) نسبت ژانر و شمایل معلم را روشن می‌کند. بسیاری از فیلم‌های مدرسه‌محور، قصه خود را بر محور رابطه معلم و شاگردی بنا و تعریف می‌کنند. سینمای پوران درخشنده را می‌توان مصداقی از این رویکرد دانست. او به واسطه توجه به سینمای تربیتی، بیش از بقیه به معلم و نقش و جایگاه آن توجه کرده است. در این جنس از فیلم‌ها، درخشنده رابطه متقابل معلم و شاگرد و تأثیر مثبتی را که بر بهبود مسائل کودکان دارد به تصویر می‌کشد. از جمله می‌توان به فیلم «رابطه» اشاره کرد که در آن به شکل گرفتن رابطه بین معلمِ مدرسه با پسرکی گنگ می‌پردازد که آرزوی حرف زدن دارد. در واقع کیفیت این رابطه که به واسطه نوع حضور و برخورد معلم ویژه می‌شود، باعث جاری شدن اولین کلمات نامفهوم بر زبان پسرک می‌شود.

«عبور از غبار» دومین فیلم پوران درخشنده است که به رابطه یک معلم مدرسه با شاگردش در روستایی دورافتاده می‌پردازد، این بار مسائل و مشکلات خاص این معلم به گونه‌ای پررنگ در تعامل با کارش قرار می‌گیرد و بار دراماتیک این رابطه پررنگ‌تر است. «پرنده کوچک خوشبختی» فیلمی دیگر از پوران درخشنده است که این بار به رابطه یک معلم زن با شاگرد گنگش می‌پردازد. به این ترتیب او به نگاه خود نوعی مشمولیت می‌دهد که از محدودیت مرد و زن خارج شده و به مسأله خاص یک معلم و شاگرد می‌انجامد. کیومرث پوراحمد نیز بویژه با «قصه‌های مجید» نقش مهمی در بازنمایی معلم در سینما و تلویزیون داشته است. او در فیلم‌های «شرم»، «صبح روز بعد»، «نان و شعر» و «سفرنامه شیراز» توجهی خاص به شخصیت معلم و رابطه معلم و شاگردی دارد که البته بخشی از آن به فضای عمومی مجموعه باز می‌‌گردد.

معلم‌های ماندگار سینمای ایران
اگر بخواهیم برخی از مهم‌ترین معلم‌های سینمایی که در یادها مانده‌اند را برشماریم، می‌توانیم مثلاً به  بازی «علی نصیریان» در نقش آقای موسوی در فیلم «جاده‌های سرد»  اشاره کنیم؛ ساخته جعفری جوزانی که یکی دیگر از مهم‌ترین کاراکترهای معلم است. آقای موسوی معلم پا به سن گذاشته‌ای است که در سرمای طاقت‌فرسای روستایی گرفتار برف و یخبندان، بیشتر از آنکه با شاگردانش سر کلاس باشد با آنها بیرون از کلاس و مدرسه وقت می‌گذراند و به آنها درس زندگی می‌دهد. «بیژن امکانیان» در فیلم «دبیرستان» بویژه برای بچه‌های دهه 60، یکی از معلم‌های ماندگار سینما محسوب می‌شود. امکانیان که به‌عنوان جوان اول سینمای آن سال‌ها و موفقیت «گل‌های داودی» (رسول صدرعاملی) حضورش روی پرده سینماها می‌توانست گیشه را تضمین کند، در فیلم دبیرستان نقش معلم قهرمانی را بازی می‌کند که برای رهایی شاگردانش از دام اعتیاد آستین بالا می‌زند و یکی از درخشان‌ترین سکانس‌های معلم و شاگردی سینما را خلق می‌کند.

صحنه‌ای که دانش‌آموزان بعد از خشم ناصری و خروج او از کلاس، سراغش می‌روند و پاکت سیگارها و فندک‌ و کبریت‌ را از جیب‌های‌شان در می‌آورند و روی زمین می‌اندازند. امکانیان که در این لحظه خودش نیز مشغول کشیدن سیگار است، آن را خاموش می‌کند. اگر بخواهیم از یکی از دوست‌داشتنی‌ترین معلم‌های سینمایی نام ببریم باید به «خسرو شکیبایی» در فیلم «رابطه» اشاره کنیم. بازی دقیق و هنرمندانه شکیبایی و درک و تسلطش به زبان اشاره در صحبت با دانش‌آموزان ناشنوا او را در شمایلی متفاوت از معلم به سینمای ایران معرفی کرد. «هما روستا» در سال 66، در فیلم «پرنده کوچک خوشبختی»، یک نقش‌آفرینی خیره‌کننده دارد؛ یک معلم ابتدایی البته با دانش روانشناسی که در مدرسه کودکان استثنایی مشغول به کار می‌شود و ماحصل تربیت رفتاری او روی یک دانش‌آموز بیش‌فعال، به مراتبی از فداکاری و جنون ختم می‌شود که مخاطب را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.

«حسین سرشار» در سال 68، یکی از بهترین بازی‌های کارنامه‌اش را در فیلم فانتزی‌ «ای ایران» به ثبت رساند. آقای سرودی که هم‌زمان تلاش می‌کرد تا شاگردانش را از آن حالت رخوت همیشگی نجات داده و آنها را خلاق بار بیاورد، در همین حال بود که او موانعی چون مکوندی را سد راه خود می‌دید تا وجه مبارزه بازی او نیز به‌عنوان یکی از شاخصه‌های یک معلم فداکار در این فیلمِ ناصر تقوایی، نظر هر مخاطبی را به خود جلب کند. «شهاب حسینی» در فیلم «فروشنده» اصغر فرهادی در قامت معلم دبیرستان و بازیگر تئاتر ظاهر می‌شود. اما آنچه جزو نشانه‌شناسی رفتاری او می‌بینیم، روحیه معلمی و آرام او‌ست که سبب می‌شود تا وی در مواجهه با سخت‌ترین تصمیم‌ها، به‌مانند یک انسان فرهنگی و متعهد رفتار کند. قطعاً نقش‌های معلم مهم دیگری هم در سینمای ایران وجود دارد که در این یادداشت به آنها اشاره‌ای نکردیم، اما همین چند نمونه هم نشان می‌دهد که با تصویر متنوعی از شمایل معلم در سینمای ایران مواجه هستیم که هر کدام سویه خاصی از این حرفه و موقعیت را بازنمایی می‌کنند.

منبع: ایران

انتهای پیام/