حوزه علمیه قم و مسیر ناتمام علوم انسانی اسلامی

خبرگزاری تسنیم-علیرضا استادیان خان؛ حوزه علمیه قم به عنوان یکی از مهمترین مراکز دینی و علمی جهان شیعه، در یک قرن اخیر نقش بی بدیلی در تحولات سیاسی و اجتماعی ایران و حتی فراتر از مرزهای جغرافیایی ایفا کرده است. تأسیس رسمی این حوزه در سال 1301 شمسی با هجرت آیت الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی به قم، نقطه عطفی در تاریخ تشیع بود که به تدریج این شهر را به کانونی برای تولید فکر دینی، مبارزه با استعمار، و هدایت جریان های انقلابی تبدیل کرد. با ظهور شخصیتهایی مانند امام خمینی (ره)، نقش اجتماعی-سیاسی حوزه علمیه قم پر رنگ تر شد و توانست نهضت اسلامی ایران را رهبری کند و الگویی برای جنبش های اسلامی در سایر کشورها ارائه دهد. 

حوزه علمیه قم تنها به عرصه سیاست محدود نماند، بلکه در زمینه های علمی، فرهنگی و اجتماعی نیز تأثیرات عمیقی بر جای گذاشت. این نهاد دینی با تربیت هزاران عالم، محقق و مبلغ، توانست در مقابله با اندیشه های مادی گرایانه و التقاطی، گفتمان اصیل اسلامی را احیا کند و به شبهات فکری و کلامی پاسخ دهد. نقش حوزه در پیروزی انقلاب اسلامی و سپس در تثبیت نظام جمهوری اسلامی، نشان دهنده جایگاه بی بدیل آن به عنوان یک نهاد پیشرو در تحولات جامعه ایران است. 

در چند دهه اخیر، حوزه علمیه قم در عرصه های آموزشی و پژوهشی پیشرفت های چشمگیری داشته است. این نهاد با حفظ اصالت های حوزوی، در زمینه های مطالعات قرآنی، فلسفی، کلامی، فقهی، تفسیری و اصولی، گامهای بلندی برداشته و به تولید علوم انسانی اسلامی پرداخته است. تأسیس مراکز تخصصی همچون مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، جامعة الزهرا (س)، مرکز تخصصی تفسیر و علوم قرآن، جامعه  المصطفی (س) و دهها مؤسسه دیگر، نشان دهنده عزم جدی حوزه برای ورود به عرصه های نوین پژوهشی است.

تولید آثار عمیق و بدیع در فلسفه اسلامی، کلام جدید، فقه حکومتی، تفسیر تطبیقی، و علوم اجتماعی اسلامی از جمله دستاوردهای حوزه در سال های اخیر بوده است. تلاش برای تدوین نظام فکری منسجم در مقابل مکاتب غربی، ارائه نظریه های اسلامی در حوزه اقتصاد، حقوق، روانشناسی و سیاست، و نیز پاسخگویی به شبهات عقیدتی، از کارکردهای مهم پژوهشی حوزه علمیه قم محسوب میشود. این تلاش ها به حدی گسترده و اثرگذار بوده که انکار یا کوچک نمایی آنها نه تنها غیرمنصفانه است، بلکه معمولاً ناشی از عدم اطلاع دقیق از حجم فعالیت های علمی حوزه یا پیش داوری های غرض آلود است.با وجود تمام دستاوردهای درخشان، مسیر پیش روی حوزه علمیه قم هنوز ناتمام است و ضرورت دارد با نگاهی نقادانه و تحول گرا، آسیب ها و کاستی های آن بررسی شود.

ضرورت تحول در حوزه برای تربیت طلاب مسلط به موضوع شناسی

یکی از نقاط ضعف نظام پژوهشی و آموزشی حوزه، عدم توجه کافی به موضوع شناسی دقیق در علوم انسانی است. طلاب معمولاً با مباحث کلی و انتزاعی آشنا میشوند، اما برای تولید علوم انسانی اسلامی، باید به مسائل عینی و کاربردی جامعه تسلط داشته باشند. تحول در روشهای آموزشی حوزه و گنجاندن دروسی که طلاب را با مسائل روز جامعه آشنا کند، ضروری است. همچنین، ایجاد کارگاه های تخصصی موضوع شناسی میتواند به طلاب کمک کند تا پیش از ورود به پژوهش، مسائل را به درستی بشناسند و تحلیل کنند. 

ضرورت تحول در عرصه پژوهش های بین رشته ای

علوم انسانی اسلامی ذاتاً بین رشته ای است. برای مثال، فقه حکومتی بدون شناخت علوم سیاسی، اقتصاد و جامعه شناسی ناقص خواهد بود. متأسفانه، پژوهشهای حوزوی عمدتاً در چارچوبهای سنتی انجام میشود و کمتر به تعامل با دیگر علوم میپردازد. راه اندازی مراکز پژوهشی بین رشته ای با مشارکت اساتید حوزه و دانشگاه میتواند این خلأ را پر کند. همچنین، تشویق طلاب به مطالعه و تحقیق در رشته های مختلف و ایجاد زمینه های گفت وگوی علمی بین حوزویان و دانشگاهیان از دیگر راهکارهای مؤثر است. 

تقویت روحیه و کار پژوهشی جمعی 

فرهنگ پژوهش در حوزه عمدتاً فردمحور است، در حالی که حل مسائل پیچیده علوم انسانی نیازمند کار گروهی است. بسیاری از پژوهش های حوزوی به دلیل عدم هماهنگی و نبود نهادهای پژوهشی منسجم، ناتمام می مانند یا تأثیرگذاری لازم را ندارند. تشکیل تیم های پژوهشی با حضور متخصصان مختلف و طراحی پروژه های بلندمدت میتواند کیفیت تحقیقات را ارتقا دهد. همچنین، ایجاد شبکه های علمی میان حوزویان و محققان دانشگاهی باعث هم افزایی و تولید نظریه های نوین خواهد شد  .

ضرورت راه اندازی میزهای تخصصی مسائل و تمرکز اساتید حوزوی و دانشگاهی

برای پیشبرد علوم انسانی اسلامی، باید میزهای تخصصی مسائل تشکیل شود که در آن اساتید حوزه و دانشگاه به صورت متمرکز روی معضلات جامعه کار کنند. این میزها باید مسئله محور باشند و علاوه بر شناخت دقیق مشکلات، راهکارهای عملیاتی ارائه دهند. برای مثال، میز تخصصی "فقه و اقتصاد" میتواند به بررسی مشکلات اقتصادی کشور از منظر اسلامی بپردازد و راه حلهای اجرایی ارائه کند. این روش، پژوهش را از حالت انتزاعی خارج کرده و  به حل مسائل واقعی جامعه نزدیک میکند. البته در طول این سالها تشکیل مراکز تخصصی حوزوی در مدار تصمیم گیری برخی مراکز اقتصادی همچون شورای فقهی بانک مرکزی ابتکارات مفیدی بوده است که البته باید میزان اثرگذاری و موانع تصمیم سازی آنها بازنگری شود.

ضرورت تولید علوم انسانی اسلامی منطبق با بوم

یکی از چالش های علوم انسانی اسلامی، تقلید از الگوهای غربی است. برای تولید علم بومی، باید زیست بوم اسلامی-ایرانی، عرف اجتماعی، عادات فرهنگی و قوانین داخلی را در نظر گرفت. علوم انسانی وارداتی لزوماً پاسخگوی نیازهای جامعه ما نیستند. اجتهاد مبتنی بر شرایط زمان و مکان همانگونه که امام خمینی(ره) تاکید داشتند، میتواند این مشکل را حل کند. حوزه علمیه باید با مطالعه عمیق جامعه ایران، نظریه هایی ارائه دهد که هم اسلامی باشد و هم با شرایط کشور سازگار.

اجتهاد متناسب با تحولات اجتماعی ضرورتی انکارناپذیر است. حوزه علمیه باید به جای تکرار مباحث قدیمی غیر مفید، به مسائل نوپدید مانند فضای مجازی، بانکداری دیجیتال، زیست فناوری و حقوق بشر از منظر اسلامی بپردازد. این امر مستلزم آموزش روشهای جدید اجتهادی به طلاب و بهره گیری از علوم روز است. 

توجه به فقه حکومتی با تمرکز بر شناخت زمان و تشخیص دقیق مصلحت

فقه حکومتی یکی از مهمترین عرصه های علوم انسانی اسلامی در عرصه علوم هنجاری است که حوزه علمیه قم باید به آن توجه ویژه کند. تشخیص مصلحت و مدیریت جامعه بر اساس فقه اسلامی نیازمند شناخت عمیق از تحولات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی است. حوزه باید دوره های تخصصی فقه حکومتی راه اندازی کند و طلاب را برای تحلیل مسائل کلان کشور آماده سازد. همچنین، تعامل بیشتر با نهادهای حکومتی و ارائه مشاوره های فقهی کاربردی میتواند به ارتقای این حوزه کمک کند. 

شناسایی نخبگان با ملاک های جدید و حمایت از آنها

حوزه علمیه قم توانایی بالایی در تولید علم دارد؛ اما باید نخبگان را به درستی شناسایی و حمایت کند. معیارهای سنتی نخبه پروری کافی نیستند و باید شاخص های جدیدی مانند خلاقیت، توانایی پژوهش بین رشته ای و تسلط بر علوم روز تعریف شود. همچنین، حمایت مادی و معنوی از محققان برجسته و فراهم آوردن بسترهای لازم برای فعالیتشان، می تواند تحول بزرگی در علوم انسانی اسلامی ایجاد کند. 

علوم انسانی اسلامی و مطالعه نهاد روحانیت

یکی از موضوعات قابل توجه اما کمتر مورد توجه قرار گرفته، شناخت شناسی نهاد روحانیت است. در دیداری که در معیت جمعی از دوستان خدمت آیت الله اعرافی بودیم ایشان با اشاره به سفرهای خود به سایرکشورهای دینا و بازدید از مراکز آموزشی و آکادمی های علوم، اشاره داشتند که در برخی مراکز پژوهشی، تا چه اندازه بر روی نهاد روحانیت در حال مطالعه هستند و تا چه اندازه تحولات و جزئیات حوزه علمیه مورد توجه و کنکاش محققان و... قرار گرفته و می گیرد. سؤال اینجاست که حوزه علمیه قم، خود چقدر به این مسئله حساسیت نشان داده است؟ آیا افرادی که درباره تاریخ، جامعه شناسی و جریان شناسی روحانیت تحقیق کرده اند، در سیاست گذاری های حوزه مشارکت داده می شوند؟ بدون شک راه اندازی گروه های تخصصی برای مطالعه نهاد روحانیت و بهره گیری از پژوهش های موجود در مدیریت حوزه، گام مهمی در این مسیر است.

آسیب‌شناسی مسیر گذشته و طراحی مجدد راه پیش رو

برای پیشرفت در علوم انسانی اسلامی، باید آسیب شناسی دقیقی از تلاش های گذشته انجام داد. چه طرح هایی موفق بودند؟ چه اشکالاتی وجود داشت؟ چرا برخی رشته ها مانند حقوق و تربیت پیشرفت کرده اند، اما در روانشناسی، جامعه شناسی و ارتباطات هنوز نظریه های بومی قوی نداریم؟ بازآفرینی ساختارهای پژوهشی حوزه و اصلاح روش ها بر اساس این آسیب شناسی ضروری است. 

سخن آخر اینکه، حوزه علمیه قم با پشتوانه غنی علمی و تاریخی خود، همچنان می تواند پیشگام تحولات فکری و اجتماعی باشد، مشروط بر آنکه با نگاهی تحول خواه، آسیب های خود را بشناسد و در مسیر ارتقای کیفی گام بردارد. این مسیر هرچند دشوار است، ولی با عزم جدی و برنامه ریزی دقیق، امکانپذیر خواهد بود.

انتهای پیام/